Leven met een 'onlogische' God

Swinburne laat zich, in een van zijn boeken, ontvallen dat God geen 'speelgoedwereld' heeft geschapen. Dat kun je wel zeggen inderdaad: het bestaan is naar, wreed en kort van duur.

Voortdurend probeert de mens op eigen kracht om zijn bestaan te verbeteren. Erg doeltreffend zijn deze pogingen niet. Je kunt niet met droge ogen beweren dat de omstandigheden waarin de mens vandaag verkeert beter zijn dan -neem een willekeurig getal- tweehonderd jaar geleden. 

Wie een argument zoekt tegen filosofen die, in weerwil van de oplopende spanningen tussen volkeren én de dreigende verstoring van de metereologische en biologische balans, blijven volhouden dat de mens alle problemen dankzij wetenschap en techniek kan oplossen, hoeft maar een krant open te slaan om hen de mond te snoeren: ernstige problemen zijn er te over.

In moeilijke tijden -lees de opstellen van de doodzieke Lieke Marsman- wil de mens graag omhoog kijken. Is er misschien een apparaat, een machine, een entiteit, een wezen, een kracht, een beginsel, dat het goed voor heeft met de mens? 

Is er misschien 'meer' dan wij kunnen zeggen dat er is en heeft dat 'meer' in positieve zin betekenis voor ons?

Aangezien de wereld geen speelgoedwereld is, hoeven we niet te rekenen op Batman, Superman, engelen, geesten of een oude wijze man op een wolk en al dat soort zaken.

Ook hoeven we niet rond te kijken in 'het boek van de wereld', waarin 'Gods' orde beschreven staat: je kunt het bestaan van God niet aflezen uit de las-naden van de werkelijkheid (ik bedoel: de natuurconstanten) of uit de algemene orde die wij toeschrijven aan de natuur. Aristoteles meende dat de natuur fraai geordend was: in zijn dagen kon een 'filosoof' dat nog geloven: de hemel was een koepel die op de aarde stond en de sterren waren -gezellig!- brandende lichtjes. Het beeld dat christelijke filosofen vandaag schetsen van 'de schepping' is feitelijk nog steeds aristoteliaans: zij 'zien' een betrouwbare, geordende wereld, die door God zelf is gestemd en ingericht.

Het is natuurlijk fijn als je dat kunt geloven: bij mij wil die lezing niet postvatten. Het doet mij -nog steeds- te sterk denken aan een speelgoedwereld. De voorstelling is 'antropo-morf', 'mens-vormig': ze is te sterk gevormd naar het inzicht -en de noden- van de mens.

Ik geloof überhaupt niet dat de mens de werkelijkheid kan begrijpen. De overtuiging van de Verlichtingsfilosoof, die gelooft dat wij, dankzij rigoureus wetenschappelijk onderzoek, 'eens/ooit' de gehele werkelijkheid zullen kunnen beschrijven en begrijpen, is evenzeer gestoeld op de overtuiging dat wij in een speelgoedwereld leven. De beste wetenschappelijke theorieën hebben betrekking op lokale fenomenen (bijvoorbeeld de ontwikkeling/evolutie van de mens of op de sterrenhemel of op kwanta). Een theorie over alles-en-nog-wat, een theorie die 'het geheel' begrijpelijk maakt, staat buiten ons bereik. Wie dat niet gelooft, moet maar wat langer nadenken over het 'lokale' feit dat wij een product zijn van de natuur. Het brein/verstand van de mens is niet bedoeld als 'waarheids-machine', maar als een orgaan dat onze lichaamshuishouding regelt en onze plannen praktisch uitvoerbaar maakt, opdat wij adequaat en doelgericht kunnen handelen.

De werkelijkheid moet daarom zo ontzettend veel rijker en mysterieuzer en ondoorgrondelijker zijn dan wij kunnen bevroeden. We hebben geen weet van de orde en vormen die de werkelijkheid herbergt. We kunnen principieel niets uitsluiten. 

Je kunt 'testen' (dit is een gedachten-experiment) hoe vreemd dit is, door je af te vragen of de denkbeelden die wij uitermate absurd vinden -zoals een paard dat tegelijk ook geen paard is (of gebruik je eigen favoriete absurde voorstelling)- in de werkelijkheid kunnen voorkomen. Alhoewel ik me niet kan voorstellen dat een absurd denkbeeld kan bestaan, kan ik niet formeel -op algemeen geldende wijze- zeggen hoe ik het bestaan er van kan uitsluiten. Ik heb geen idee hoe ik absurde denkbeelden logisch of mathematisch of filosofisch de wacht kan aanzeggen. 

Cognitief sta ik machteloos in de werkelijkheid. Mijn 'verstand-je' is goed genoeg om na te denken over mijn handelingen, om te oordelen over mijn handelingen, om inzicht te krijgen over mijn leven op aarde, om te weten wanneer ik me goed of slecht gedraag, en om een bruikbaar beeld te schetsen van mijn 'omgeving' (die voor ons zo groot is als het zichtbare heelal), maar het is te zwak en te broos om iets te zeggen over 'de werkelijkheid'.

Alle theorieën die de wereld-als-geheel begrijpelijk willen maken zijn vreemd (denk aan de vele werelden theorie of aan super-determinisme). Zodra wij cognitief buiten onze 'lokale lichtkring' proberen te kijken krijgt ons verstand het benauwd.

Voor wie niet langer op het verstand van de mens vertrouwt, maar ook niet kan aanvaarden dat het bestaan geen diepere betekenis heeft, valt echter de ontdekking dat we niets kunnen uitsluiten niet slecht uit. Integendeel: per saldo kunnen we in een absurde werkelijkheid het bestaan van een goed, bovennatuurlijk (=absurd) beginsel niet uitsluiten. Spreken over een goede God (of: over het Goede) is dan ook niet onzinnig. Je weet zeker dat een dergelijk 'object' voorkomt in de werkelijkheid.

Bezie de kwestie eens als volgt: de werkelijkheid overrompelt ons volledig met haar overtal aan mogelijkheden en vreemde en absurde eigenschappen. In deze 'hyper-rijke realiteit' is ook 'het goede' wel te vinden.

-------

Toevoeging: we kunnen alle lokale, logische zaken wel of niet op de boedellijst zetten (=de inventaris van de werkelijkheid). Absurde zaken kunnen we echter niet 'wel of niet' schrappen, omdat ze niet logisch zijn. De logische handelswijze -wel of niet schrappen- werkt niet in het absurde domein. Daar gelden de logische regels niet.

Vergelijk het met het 'alles-doordringende-zuur' van Dennett. Gewone vloeistoffen kun je bewaren in potten en bekers en bakjes.  Zuren kun je bewaren in speciale bakjes. Maar een alles-doordringend-zuur kun je in geen enkel bakje bewaren. Je hoeft niet eens te kijken of dit zuur in de praktijk door de bodem van elk bakje of bekertje of potje dringt. Wie een alles-doordringend-zuur in het spel brengt, heeft de oude spelregels daarmee volstrekt nutteloos en onbruikbaar gemaakt. Opeens is 'alles' anders.

Zo is het ook met absurde denkbeelden: als je logische denkwijze universeel geldt, dan is het niet mogelijk dat absurde objecten bestaan; als je logische denkwijze lokaal geldt, dan is het wel mogelijk dat absurde objecten bestaan (omdat je het bestaan van absurde objecten logisch niet kúnt uitsluiten: dat is immers de letterlijke betekenis van het woordje 'absurd'): maar dan moet je ook aanvaarden dat ze actueel bestaan: want het onderscheid tussen mogelijk bestaan en actueel bestaan is zelf een logische constructie en deze verdwijnt (dus) in een absurde wereld. Voor absurde denkbeelden gelden onze logische spelregels in het geheel niet. Je moet absurde denkbeelden -in hun volle absurde tegenwoordigheid- opnemen in je inventaris van de werkelijkheid.

Logisch gezien kan een 'mogelijk' (=logisch) object wel of niet actueel bestaan. Dit wil zeggen: object a of object ¬a bestaat actueel (als a bestaat, dan bestaat ¬a niet en vice versa). Absurde objecten trekken zich van deze logische spelregels echter niets aan.

John Cage 4'.33''

De twee klassieke logische wetten zijn belangrijker dan andere wetten. Je kunt dat onder andere afleiden uit de wetenschappelijke praktijk: de waarheid van de klassieke wetten wordt apriori -zonder onderzoek- aanvaard. Wetenschappelijke artikelen die niet consistent zijn worden niet geplaatst in de toonaangevende tijdschriften.

Ook logici demonstreren het belang van de klassieke wetten. Hun artikelen, zelfs al handelen deze over de vraag of contradicties mogelijk zijn, zijn altijd vrij van tegenspraak. Ook voor logici geldt dat hun artikelen niet geplaatst worden als deze niet consistent zijn.

Op operationeel niveau, als we bezig zijn met het uitrekenen van een som of het opstellen van een begroting of een lesplan, hebben we de klassieke wetten nodig. We kunnen niet zonder.

Wie de klassieke wetten schendt produceert onbegrijpelijke inzichten. Als de rechter zegt ik meen dat u schuldig en onschuldig bent, als de docent zegt je dat je wel en niet geslaagd bent en als de fysicus zegt dat de kat wel en niet dood is, dan weten we niet wat deze mensen zeggen. We zijn op operationeel niveau blind voor contradicties: we kunnen er niets mee.

Waarom zijn de klassieke wetten belangrijker dan welke andere logische of fysische wet? Het geijkte antwoord is dat de klassieke wetten ons zeggen wat de meest algemene kenmerken van de wereld zijn (noot: Williamson, Maddy, Russell). Ze verwijzen naar de meest abstracte 'feiten' in de werkelijkheid. 

Maar dat kan niet juist zijn. De logische wetten zeggen ons immers niet wat waar en onwaar is. Ze zeggen ons uitsluitend welke toestanden mogelijk waar zijn en welke toestanden beslist niet waar zijn. De logische wetten voeren ons langs alle mogelijke ware antwoorden, maar zeggen ons niet wélk antwoord juist is: dat moet de wetenschapper zelf uitzoeken.

Een inspecteur die logisch denkt en over enige informatie beschikt kan uitzoeken welke gegevens logisch bij elkaar passen. Hij kan zeggen: "Snor was niet in het land, en aangezien een mens niet op twee plaatsen tegelijk kan zijn, is Snor niet de dader; Eénoog heeft geen alibi, en bovendien is het mes van hem: hij zou daarom de dader kunnen zijn." Maar of éénoog inderdaad de dader is moet onze inspecteur aantonen door de zaak verder te onderzoeken.

Hoe is het mogelijk dat de klassieke wetten belangrijker zijn dan alle andere wetten? In theorie moeten alle logische wetten van gelijke waarde en kwaliteit zijn. Het zijn tautologieën: de klassieke wetten hebben daarom in principe dezelfde waarde als bijvoorbeeld de wetten van de Morgan. 

Van elke eigenschap die de mens heeft, ongeacht of deze lichamelijk of geestelijk is, moeten we eerst bezien wat haar evolutionaire belang is. 

Het evolutionaire belang van de logische wetten is dat ze een bewegend dier in staat stellen om optimaal te handelen. Een probleem voor bewegende dieren is de zogenaamde 'task-switch', het wisselen tussen de actuele handeling en de volgende handeling. Als een dier zijn verstand 'vervuilt' met conflicten (contradicties) gaat dit ten koste van zijn vaardigheid om tussen taken/handelingen te wisselen. In het brein is een verbod op contradicties daarom noodzakelijk. Inzichten met een strijdige structuur kunnen niet worden uitgevoerd: een dier kan niet wel en niet vluchten, wel en niet vechten, enz.

Deze evolutionaire verklaring zegt ons voldoende over het belang van de klassieke wetten. Het is overbodig om deze verklaring uit te breiden met een kennistheoretische/metafysische uitleg over de vermeende logische structuur van de werkelijkheid. Als het verstand van bewegende dieren (mensen) eenmaal ongeschikt gemaakt is voor contradicties, zullen deze dieren hun beeld van de werkelijkheid ook moeten vrijwaren van contradicties.

Onze verhalen over de werkelijkheid zijn dan inderdaad vrij van contradicties. We kunnen niet anders. Als we er wel toe overgaan om strijdige verhalen te vertellen over de werkelijkheid, kunnen we niet optimaal naar onze inzichten handelen: we kunnen onze eigen verhalen over de werkelijkheid niet uitvoeren (we kunnen onze kennis over de werkelijkheid niet gebruiken/operationaliseren). 

Het lichaam kan onmogelijk twee verschillende doelen bereiken en het lichaam kan niet op onvolledige wijze doelgericht handelen: op één half been kun je niet tegelijkertijd meedoen aan twee verschillende hardloop-wedstrijden. We zijn lichamelijk beperkt: een handeling/verhaal moet volledig zijn (coherent) en éénduidig (consistent). [2] 

Hoe de werkelijkheid dan 'echt' is, buiten onze 'logische verhalen' om? Nou, de gedachte dat er een 'echte' wereld is, is zelf een logisch verhaal. Als onze logische verhalen een vertekende weergave zijn van de werkelijkheid, dan is ook de gedachte dat er 'achter deze verhalen' een echte wereld is, een fundamentele structuur, een absolute bodem, een voorstelling naar logische vorm. Wat je wel met zekerheid kunt zeggen is dat de werkelijkheid zich leent voor méér dan één (logisch?) verhaal [1].

Het is als met muziek. Als je alle regels laat varen, is alles wat door een componist als muziek wordt aangemerkt inderdaad een vorm van muziek. 

Waarmee gezegd is dat 4.33 toch een muziekstuk is en als zodanig zelfs de evenknie van bijvoorbeeld Pergolesi's 'stabat mater'. 

Je kunt -als er geen wetten en regels zijn voor het onderscheid tussen 'echte' en 'onechte' muziekstukken- geen enkele 'compositie' uitsluiten.

------

[1] Het 'echte', het 'fundamentele' is het raakpunt waarop wij de handeling richten. Zoals een boogschutter moet weten waarheen hij de pijl moet schieten, zo moeten wij weten welk doel wij willen bereiken. Zouden we geen onderscheid maken tussen 'dat wat echt belangrijk is', 'dat wat echt gevaarlijk is', 'dat wat echt aan de orde is', enz, dan zouden we niet weten wat te doen. Hierin wortelt ook onze overtuiging dat je over de werkelijkheid maar één echt (compleet) verhaal kunt vertellen. De logische denkwijze is uitermate functioneel en onmisbaar voor een dier dat doelgericht moet 'opereren' in een tamelijk onberekenbare wereld. Vandaar dat ik zeker weet dat alle mensen logisch denken. Niemand is in staat om echt te geloven dat meerdere lezingen over de werkelijkheid het navolgen waard zijn. 

[2] Een verhaal heeft de structuur van een handeling. Een handeling moet vrij zijn van gebreken en conflicten. Als er in de opzet van een handeling een deelhandeling ontbreekt kan de handeling niet voltooid worden. Wat dat betreft lijkt de handeling op een wandeling. Als er onderweg een markering ontbreekt -we maken het spannend: je staat op een zessprong- dan heb je geen idee hoe je je einddoel moet bereiken. Als de markering dubbel is: je moet naar links en naar rechts, weet je ook al niet wat je moet doen. Kortom, een goede markering is 'coherent' (vrij van 'gaten') en consistent (vrij van 'meervoud'). De achterliggende logica is die van de 'gluten' en 'gaps' validatie. Je hebt vier mogelijke waarheidswaarden. Een markering op een wandelroute kan ons vertellen (i) dat we de weg moeten vervolgen, (ii) dat we de weg moeten verlaten (we gaan naar links of naar rechts), (iii) dat we de weg moeten vervolgen en dat we deze moeten verlaten, (iv) dat we de weg niet moeten vervolgen maar ook niet moeten verlaten. We kunnen de laatste twee aanwijzingen niet uitvoeren (als we althans ons doel willen bereiken). De derde aanwijzing is niet consistent, de vierde aanwijzing is niet coherent. Onze verhalen over de werkelijkheid hebben nu de structuur van een deugdelijke wandelroute: ze bevatten aanwijzingen over hoe we moeten doen en deze aanwijzingen zijn coherent en consistent. Ook onze wetenschappelijke theorieën over de werkelijkheid hebben deze structuur: wetenschappers kunnen je 'het consistente en coherente verhaal over het ontstaan van de werkelijkheid' vertellen (van grote 'boem' tot laatste 'plop'). 

Dawkins op de knieën

Dawkins is een verstokte atheïst. Nooit zul je hem zo 'dwaas' krijgen dat hij gelooft in het bestaan van een wezen met vermogens die ons begrip overtreffen.

Hij voert zijn wetenschappelijke wereldbeeld aan als grondslag voor zijn atheïstische levenshouding.

Volgens Dawkins bestaat de gehele werkelijkheid uit atomen, elementen en moleculen en dat geldt ook voor je verstand- incluis je bewustzijn.

Tenslotte wordt het wereldbeeld van Dawkins afgerond naar de overtuiging dat dit gehele pakket van atomen, elementen en moleculen logisch gesloten is. 

(Nu zal Dawkins zich van deze vooronderstelling vermoedelijk niet bewust zijn: de vraag of de werkelijkheid logisch gesloten is komt uit de koker van de filosoof: alleen iemand die naar de meest algemene wetmatigheden zoekt, omdat hij het naadje van de kous wil weten, komt tot de ontdekking dat 'orde' -en niet 'stof', 'spul'- dient als het fundament van vrijwel ieders wereldbeeld).

In het wereldbeeld van Dawkins is geen plaats voor een wezen dat 'volstrekt onbegrijpelijk' is, omdat de verhalen die we van oudsher over dit wezen en Zijn wereld vertellen niet overeenstemmen met de verhalen die wetenschappers over de wereld vertellen.

Zo zou de mens geschapen zijn door dit wezen- en dat terwijl wetenschappers hebben aangetoond dat wij het product zijn van de natuur. Het oude verhaal moet wijken, het nieuwe verhaal moet verkondigd. 

Wat wil het echter zeggen dat de werkelijkheid logisch gesloten is?

Wel, in eenvoudige taal (geschikt voor leerlingen van het middelbaar onderwijs): als de werkelijkheid logisch gesloten is, dan mag je slechts één verhaal over de werkelijkheid vertellen. 

Het logische verhaal is als een route voor een wandeling: alle paden en wegen moeten in de juiste volgorde vermeld worden in het routeboekje; overal waar een wandelaar meerdere wegen kan kiezen moet een duidelijke keus gemaakt worden. Een script voor een wandeling moet dus voldoen aan de volgende twee eisen: (1) coherente wegen (elk pad en elke weg is een passende schakel in de route), (2) consistente wegen (waar je de keus hebt -het komt regelmatig voor dat je naar links en rechts kunt- moet je 'de knoop doorhakken': in het routeboekje moet de wandelaar het linker of het rechterpad kiezen).

Eénvoudiger kan het niet. Een verhaal over de werkelijkheid heeft de onderliggende structuur van een 'wandeling'; en een 'wandeling' heeft de onderliggende structuur van een 'handeling'. (Kijk, nu begrijp je waarom mijn leerlingen zo 'n voortreffelijk inzicht hebben in de betekenis en herkomst van de twee fundamentele wetten, die de structuur van heel ons doen en laten bepalen: wie niet logisch denkt, kan niet succesrijk handelen. En een dier dat niet succesrijk kan handelen, dient als voer voor het dier dat wél succesrijk kan handelen [het is zo onevenredig: voor de predator heeft de dood van het prooidier slechts de waarde van één maagvulling, voor het prooidier echter heeft het offer dat ze brengt de hoogste waarde: ze geeft alles weg wat ze bezit]). 

Wij zijn geproduceerd door de evolutie om succesrijk te handelen: het brein fabriceert plannen. Dat zijn in essentie 'route-boekjes' voor een doelgerichte handeling. (Je kunt echter beter spreken van 'scripts'). Ons verstand is, zoals Feldman-Barrett en Clark schrijven, 'niet gemaakt om te denken', maar om 'te handelen'. Het brein is eigenlijk een ingenieur (en geen filosoof) in dienst van de firma 'Overleef en Reproduceer', die voortdurend 'scripts' voor nuttige handelingen opstelt. Coherente & consistente scripts, welteverstaan.

Geen wonder dus dat we al onze verhalen in de vorm van een script gieten: onze 'grote' wetenschappelijke verhalen, onze hypothesen, onze geschiedenissen, onze verklaringen, onze wereldbeelden, onze roddels, onze levensbeschouwingen, ja, zelfs onze vakantieplannen. Vanzelfsprekend, want de ingenieur in ons hoofd kan niet anders dan scripts opstellen. Andere verhalen zijn niet bruikbaar en zelfs gevaarlijk: want wie geen goed script heeft, kan misschien in nood niet adequaat handelen. 

Als we geen 'logische' scripts zouden gebruiken, dan zouden we ons wereldbeeld, onze levensbeschouwing, onze meningen en overtuigingen, en wat al niet, niet kunnen uitvoeren: zulke 'niet logische' verhalen zijn als een onbruikbaar routeboekje omdat veel wegen en paden ontbreken (niet coherent) en waarin zelfs wegen en paden tegelijk moeten worden bewandeld (niet consistent). 

Wel, na het bovenstaande lesje over wandel-boekjes is het de hoogste tijd voor een metafysische oefening: zou onze wereld inderdaad de vorm hebben van een 'logisch' routeboekje? 

Wel, vermoedelijk niet. De logische vorm is geschikt voor ons, want wij moeten handelen. Het is duidelijk dat de evolutie ons niet voor niets heeft opgezadeld met het verstand van een ingenieur. Maar wat moet de werkelijkheid met een ontwerp dat geschikt is voor dieren die logisch moeten handelen? Wat moet de werkelijkheid met een routeboekje voor het bewegende dier? Is de werkelijkheid doelgericht (alle zaken met een coherente en consistente orde zijn doelgericht): welnee, daar is geen enkele aanwijzing voor.

Nee, de noodzaak aan een welgeordend wandel-boekje is lokaal (particulier, inherent) en niet universeel. Het is onzin om te denken dat de werkelijkheid gevormd is alsof deze ook werd ontworpen door de ingenieur in ons verstand.

De bovenstaande evolutionaire verklaring is volledig: wij 'projecteren' de logische orde op de werkelijkheid; de werkelijkheid zelf is niet logisch geordend (vandaar dat het geen verrassing is dat de kwantummechanica een tikkeltje merkwaardig is: wel regelmatig [er kan daarom gerekend worden], niet logisch). Anders gezegd: je kunt het gedrag van kwanta wel berekenen, maar je kunt geen 'normaal' routeboekje schrijven voor het pad dat de kwanta volgen.

Met andere woorden: volgens ons beste weten is de werkelijkheid niet logisch geordend/gesloten.

God is -zoals Descartes heeft verdedigd- een absurd wezen. Een absurd wezen voert geen logisch script uit. Als God 'wandelt' dan kan hij meerdere paden tegelijk volgen en bovendien kan hij langs paden gaan die ontbreken en niet in de juiste volgorde liggen. God is niet 'vorm-vast', hij is niet gebonden aan de twee eisen die wij aan verhalen en wandelboekjes stellen: coherentie & consistentie.

Maar dan volgt uit Dawkins redenering -te weten: "God kan niet de schepper van de mens zijn", want dat verhaal is strijdig met het verhaal van Darwin- niet dat God onmogelijk de schepper van de mens kan zijn. God volgt een ander routeboekje, de wegen die hij bewandelt zijn onbegrijpelijk voor ons.

Om te geloven heb je -althans dat denk ik- slechts één inzicht nodig: de werkelijkheid is logisch niet gesloten.

Gods wereld

De hoorn van de neushoorn wordt beschouwd als een uitstekend afrodisiacum. Waarom het mensen invalt dat de hoorn de geslachtsdrift versterkt is niet lastig te raden. 

Het is echter kinderlijk om uit de vorm van een object af te leiden dat het een bepaalde lichaamsfunctie versterkt of zelfs geneeskrachtig is (bovendien, hoe moet een hoorn worden ingenomen om de werking er van te garanderen: in zijn geheel of mag het een poeder zijn of eventueel in blokjes die gegaard worden in een bouillon?). 

Een dergelijke kinderlijkheid -als ik zo vrij mag zijn- beheerst ook de gelovige. In vroegere tijden kregen krijgers hun wapens mee in het graf zodat ze konden doorvechten in het hiernamaals (misschien is deze lezing niet juist: wellicht kregen ze hun wapens mee als blijk van eer).

Sommige gelovigen willen persé begraven worden omdat anders hun lichaam niet meer kan worden opgewekt. 

En in onze tijd hebben gelovigen een sterke voorkeur voor een 'onstoffelijke' geest (wellicht omdat een onstoffelijke geest sterk doet denken aan een ziel).

Ik vraag me af waarom het afbreuk doet aan je geloof als je  inziet dat je een biologische machine bent: een stoffelijk apparaat. In welke zin kan het naturalisme een bedreiging zijn voor je overtuiging dat God bestaat?

Wat is precies de oorzaak/reden voor het misprijzen dat een gelovige voelt voor een wereld van uitsluitend atomen, elementen en moleculen; of, andersom, waarom zou het inzicht dat de wereld uitsluitend een bouwwerk is van atomen, elementen en moleculen een bewijs zijn voor het inzicht dat God niet bestaat?

In ieder geval wordt de 'grandeur' van de wereld niet minder als ze uitsluitend uit atomen, elementen en moleculen bestaat; het heelal wordt er niet minder geheimzinnig, ongrijpbaar of mysterieus van. Het maakt feitelijk geen cent verschil of de werkelijkheid onstoffelijk of stoffelijk is: het verandert niets aan je bestaan of aan de existentiële waarde van je bestaan.

Ik vind het bestaan ondoorgrondelijk, maar ook groots en wonderlijk; en daar verandert het antwoord op de vraag of de werkelijkheid stoffelijk of onstoffelijk is weinig (niets) aan. Trouwens, metafysische begrippen als 'stoffelijk' of 'onstoffelijk', indien toegepast op de gehele werkelijkheid, zijn zelf ongrijpbaar. Het betekent weinig. 

Is heel de werkelijkheid stoffelijk? Is heel de werkelijkheid onstoffelijk? Ik heb eigenlijk geen idee wat je daar mee bedoelt... Het maakt immers geen iota verschil voor je bestaan en voor je ervaringen of de gehele wereld stoffelijk of onstoffelijk is?

Tenslotte: stel dat God bestaat -natuurlijk bestaat hij, maar deze voorwaarde moeten filosofen altijd noemen- zouden wij hem dan voorschrijven hoe de werkelijkheid dient te zijn? Zou God geen wereld willen die 'darwiniaans' is? Een vreemde gedachte. Als God de schepper is van deze aarde, een stoffelijke wereld van atomen, elementen en moleculen, wel, dan is God de schepper van een wereld van atomen, elementen en moleculen. Dít en geen andere wereld heeft God geschapen. Je zult het er mee moeten doen. 

Peels, Rik - Leven zonder God (1.5)

Peels' "Leven Zonder God" verscheen in '23 bij Cambridge. Vorig jaar werd het boek vertaald en uitgebracht op de Nederlandse markt. De auteur, die een leerstoel aan de VU heeft [4], heeft dit boek geschreven om de atheïst -naar eigen zeggen- 'niet (...) te weerleggen, maar juist om [de atheist] beter te begrijpen' (p.12); en, iets verderop: "(...) [om het atheïisme] beter te evalueren."

Eerlijk gezegd vraag ik me af of hij er in geslaagd is om de atheïst te begrijpen. Maar hij is er zeker in geslaagd om het atheïsme te evalueren. Laat ik eerst even kort uitleggen waarom ik denk dat hij er niet in geslaagd is om het atheïsme te begrijpen. Hij schrijft op p. 214: "Het valt moeilijk te ontkennen dat we (...) geen sterk bewijs voor atheïsme hebben kunnen aanvoeren." Maar op de volgende blz noemt hij toch twee argumenten voor atheïsme die 'gewicht in de schaal leggen. Ik denk met name aan het probleem van het kwaad en het probleem van Gods verborgenheid. Die raken hun doel ook echt (...)"

Ik kan hem hier niet zo goed volgen: voor mij persoonlijk zijn deze twee argumenten verpletterend. Ik worstel er al mijn hele leven mee. Voor zover ik weet is er geen overtuigend (logisch) antwoord op deze argumenten. Waarom zouden deze twee argumenten niet voldoende zijn voor iemand om het geloof in God af te zweren? Ik kan me heel goed indenken dat iemand die van huis uit niet gelovig is -opvoeding speelt in zulke zaken een belangrijke rol- zich door deze argumenten tegen het geloof keert. Het enige wat ik met veel moeite heb kunnen bedenken is dat God absurd (en dus: onbegrijpelijk) is- en dat ik een en ander nooit zal kunnen rijmen. Het komt me daarom voor dat het geloof van de schrijver zo sterk is dat de argumenten voor hem wat sleets geworden zijn en hem misschien niet echt meer raken. En dat roept de vraag op: kun je de atheïst, als je zelf het geloof goed en wel hebt aanvaard, werkelijk begrijpen? Het punt is dat het gewicht van de argumenten -de validatie van de argumenten- in de beleving van de theïst (volstrekt) anders is dan in de beleving van de atheïst [3].

Het boek van Peels is vooral overtuigend als hij met enige distantie over de standpunten van de atheïst schrijft. Zijn analyse van het atheïsme is goed doordacht. De structuur van het boek is getrapt: Peels heeft een ingenieuze indeling opgesteld, die langzaam opklimt van particuliere redenen (motieven) tot algemene, objectieve redenen (argumenten) om atheïst te worden.

In hoofdstuk twee beschrijft/bestudeert hij de motieven die iemand kan hebben voor het atheïsme. Een motief voor atheïsme kan zijn dat het geloof weerzin bij je oproept (dit is geheel afhankelijk van je karakter en persoonlijke situatie): "Er is een lange lijst van zaken die atheïsten zoal moreel verwerpelijk vinden aan God. Zo kiest God bijvoorbeeld een specifiek volk uit, Israël, zijn oogappel. (...) God laat mensen lijden om hen te testen (...) God gebiedt allerlei wreedheden (enz.)."

In het derde hoofdstuk bespreekt hij de denkkaders die een atheïst kunnen beïnvloeden. Het gaat hier om 'cognitieve denkkaders', dat zijn 'alomvattende denkwijzen, die je in een bepaalde richting sturen'. Voorbeelden van dergelijke denkkaders zijn 'evidentialisme' (de overtuiging dat je alleen iets mag geloven als er overtuigende argumenten voor zijn), of 'sciëntisme' (de overtuiging dat alleen de natuurwetenschappen 'echte' kennis genereren). Hij besteedt welgeteld 37 bladzijden aan het weerspreken van het sciëntisme: de reden is dat het sciëntisme een sterke invloed op atheïsten heeft. Ik denk dat dit een interessante exercitie is (en alleen om deze passage is dit werk al lezenswaard, denk ik).

Na de motieven en denkkaders vervolgt Peels met een soort 'omkering', namelijk de gedachte dat het atheïsme eenvoudigweg de algemene standaard is. Immers, God bestaat niet (op zijn best is hij verborgen, maar dan wel algeheel). De theïst zal daarom zijn best moeten doen om het bestaan van God te rechtvaardigen. Peels echter betoogt dat de theïst zijn geloof in God niet hoeft te rechtvaardigen (!). Om te begrijpen hoe dit zit moet je een beetje thuis zijn in Plantinga's 'reformed epistemology' [1]. (Overigens vind je op p.252 een mooi overzicht van dit betoog in elf stappen). Het resultaat is -opnieuw- een hoofdstuk dat zijn uitwerking niet mist: de schrijver houd je verstand intensief bezig!

De volgende twee hoofdstukken (hf. 5 & 6) zijn gereserveerd voor argumenten -daar zijn ze dan- tégen het geloof én tégen het bestaan van God. Peels maakt echter een bijzondere selectie: hij richt zich met name op de argumenten 'waar je iets van kunt leren'. Ik moet eerlijk zeggen dat het me niet altijd duidelijk is wat de theïst van de gekozen argumenten kan leren. Wat wel duidelijk is dat de theïst 'iets moet' met de argumenten: bijvoorbeeld zijn concepten [bv van God] aanpassen, duidelijker uitleggen wat de betekenis van bidden is, beter uitleggen wat de betekenis van de Bijbel is, enz.

Rik Peels is één van de vier godsdienstfilosofen aan de VU te A'dam (de andere drie zijn, welbekend denk ik, René van Woudenberg, Jeroen de Ridder, Emanuel Rutten). Wat deze filosofen gemeen hebben is dat ze uitstekend schrijven. Alles wat ze publiceren is verzorgd, begrijpelijk en uitstekend leesbaar (alhoewel Rutten een wat complexere stijl heeft). Ook dit boek van Rik Peels is daar een treffend voorbeeld van. Het is werkelijk aangenaam -en in mijn geval zelfs een plezier- om dit werk te lezen. 

Een hoekje, beneden in de kast, dat is de plaats
die de boekhandel in Utrecht heeft ingeruimd
voor de afdeling 'godsdienstwijsbegeerte'. Vroeger, 
zo'n tien jaar geleden, besloeg deze afdeling een halve 
kast. Prominent aanwezig is het werk van de VU filosofen...

Sta me echter één punt van kritiek toe: de VU-filosofen hebben de neiging om weinig streng te kijken naar hun eigen standpunten, terwijl ze buitengewoon streng zijn als ze hun messen in andermans standpunt zetten. Ook Peels heeft die neiging. Zo schrijft hij: "Buiten de wetenschap is er veel onzin, vooringenomenheid, wensdenken, liegen, onwetendheid, irrationaliteit en domheid. Maar buiten de grenzen van de wetenschap is net zo goed ook veel kennis te vinden". Vervolgens geeft hij hier voorbeelden van: "We weten dat vrouwenbesnijdenis verkeerd is, dat gedwongen bekering verwerpelijk is, dat het verbranden van weduwen afschuwelijk is, dat steniging na een beschuldiging van overspel verwerpelijk is. Dat sommige mensen op deze planeet daar anders over denken, is niet echt een reden om onze aanspraak op kennis dan maar te laten varen." Op blz.91 echter schrijft hij: "(...) er moet veel werk worden verzet om [evolutionaire argumenten die het geloof in God ondermijnen] echt van de grond te laten komen. In de eerste plaats moeten ze het geloof in God echt verklaren. (...) Het probleem is dat je zo veel van zulke verhalen kunt bedenken. Om zulke verhalen succesvol te laten zijn, moeten we ze (...) operationaliseren (meetbaar maken) en grondig testen. Het veld van de cognitieve godsdienstwetenschap wemelt van de conflicterende verklaringen voor geloof in God (...)". En dan vraag je je toch af: natuurlijk, al die beweringen uit de cognitieve godsdienstwetenschap moeten goed worden onderzocht- maar mogen we de ethische beweringen -als er een veld is waarin het werkelijk wemelt van de strijdige beweringen is het wel de ethiek- die een paar bladzijden eerder beschreven werden wél aanvaarden als voorbeelden van 'kennis'? Is het werkelijk zo dat we weten dat de beschreven gebruiken verkeerd zijn? Dit verschil in strengheid brengt mij in ieder geval in verwarring [2].

Wie geïnteresseerd is in de godsdienstwijsbegeerte zal dit boek -denk ik- graag lezen.

Peels, Rik - Leven zonder God (wat je van atheïsme kunt leren) - Kok, Utrecht - €21,99 (ook als ebook, €12,99).

--------

[1] Voor een tamelijk actuele inleiding tot deze stroming, zie: McNab, Religious Epistemology, Cambridge Elements, 2022; voor een minder technische inleiding tot deze stroming, zie: Paas & Peels, God bewijzen, 2013. Volgens de hervormde epistemoloog heeft God ons voorzien van een 'zintuig voor God' (volgens een van mijn promotoren moet dit niet zijn een 'zintuig', maar een 'zin' voor God: een subtiel verschil). Als dat zo is, dan werkt dit zintuig met name in Nederland niet best, want mijn leerlingen hebben nauwelijks enige juiste ideeën over God. Ze denken dat er 'iets' is, maar of dat 'iets' God is?: ze hebben geen idee.

[2] Zulke opvallende verschillen in strengheid ben ik ook tegengekomen in ander werk van de VU filosofen, bv in de inleiding van de bundel 'Scientism, prospects and problems, Oxford', en in het boek 'God bewijzen'. Bezwaren tegen het geloof in god worden minutieus geanalyseerd, argumenten voor het geloof in god krijgen slechts lichte kritiek, die -althans dat meen ik- bovendien gemakkelijk wordt weggewuifd.

[3] Een brein is een zeer ingewikkeld 'apparaat'. Het gebruikt onder andere 'gevoelens' om een gewicht/validatie te geven aan onze inzichten (zie bv: Crippen & Schulkin, Mind Ecologies, h.4 of Johnson, Meaning of the Body, h.3). Een dergelijke validatie is nodig om keuzes te kunnen maken (je hebt je gevoelens nodig om te weten wat je waardevol vindt en wat je niet waardevol vindt). Als het brein, bij het bereiken van de volwassenheid, eenmaal een 'gewogen' structuur van validaties heeft aangelegd, dan is deze structuur niet goed verenigbaar met een andere structuur. Ik geloof daarom dat wij slecht in staat zijn om elkaar te begrijpen. (Wellicht is dit ook de reden dat volwassenen weinig nieuwe vrienden maken, terwijl kinderen vrijwel met ieder ander kind kunnen spelen).

[4] Om precies te zijn: Peels heeft een URC-leerstoel (=University Research Chair) voor analytische en Interdisciplinaire Godsdienstfilosofie.

Een argument naar Anselmus' wijze...

1. De mens is de maat van alle dingen (ontologie is ondergeschikt aan epistemologie) (premisse)

2. We weten dat de denkwijze van de mens de werkelijkheid niet modaal-rationeel begrenst (premisse)

3. De werkelijkheid valt uiteen in twee modale domeinen: een domein dat wél modaal-rationeel begrensd is (domein T) en een domein dat niet modaal-rationeel begrensd is (domein ¬T) (uit: 1, 2)

4. We kunnen geen enkel object ¬T ontologisch uitsluiten als ¬T modaal-rationeel onbegrensd is (premisse)

5. God is een object ¬T (definitie)

6. We kunnen het bestaan van God niet uitsluiten (uit 4,5)

7. We moeten God opnemen in onze ontologie (uit: 1,6)

De waarde van ethiek

Stel dat je niet beschikt over het vermogen om te oordelen (let wel: een oordeel veronderstelt dat je emoties hebt en dat je 'invoelend' bent). Als bijvoorbeeld een van je kinderen wordt gedood door een willekeurige automobilist -hoe gevaarlijk is het verkeer!- dan kan het je, door gebrek aan ethisch besef, werkelijk niets schelen. 

Patricia Churchland schrijft dat een schildpad, als je voor zijn ogen een andere schildpad doodt en in stukken snijdt, hier niet warm of koud van wordt.

Vind je dat een gebrek of een zegen?

Onze 'zin' voor het goede en het kwade kan echter uitsluitend ontstaan in een wereld van goed en kwaad.

Een wereld (dus) waarin mensen elkaar doden, elkaar bedriegen, kinderen kanker krijgen en mensen zelfs ontvankelijk zijn voor geestelijk lijden.

D.Z.Philips betoogt dat God immoreel is omdat hij het kwaad in de wereld toelaat. Maarten 't Hart -bij monde van Maarten, in Een Vlucht Regenwulpen- verwoordt dit sentiment als volgt:

"(...) God die mensen zo intens haat dat hij keelkanker voor ze heeft uitgevonden."

Philips en 't Hart hechten waarde aan deze verwijten: ze zullen werkelijk denken dat hun ethische oordeel over God hout snijdt. Vermoedelijk is dat ook zo. 

De keerzijde is echter dat ze, als de wereld vrij zou zijn van alle kwaad, niet eens in staat zouden zijn om een ethisch oordeel over Gods schepping te vellen. Alleen in een natuurlijke wereld, waarin goed en kwaad voorkomen, kan een mens 'opklimmen'(?) tot een bewust ethisch dier.

Je kunt een natuurlijke wereld, waarin de mens is gevormd door evolutie, en waarin goed en kwaad voorkomen, dus bezien als een 'ethische' proeftuin. Onze wereld -zoals deze wordt beschouwd door de mens- is niet goed, niet kwaad, doch 'ethisch'.

Aangezien denkbeelden eigenlijk zintuigen zijn -of uitbreidingen van zintuigen-, is een ethische wereld onontbeerlijk: je hebt een dergelijke wereld nodig om de zintuigen voor goed en kwaad te kweken [1]. 

In een andere wereld zou een mens geen zintuigen hebben kunnen ontwikkelen voor ethiek en voor rechtvaardigheid. In onze wereld zijn deze 'zintuigen' echter uitermate nuttig. (In een wereld zonder licht heb je geen voordeel van het oog; in een wereld zonder geluid heb je geen voordeel van het oor; in een wereld zonder kwaad heb je geen voordeel van het 'ethische zintuig').

Gegeven de bovenstaande schets, zou je een betoog kunnen opstellen waarin je beweert dat het kwaad nuttig is voor een groter goed: een ethisch bewustzijn en een zintuig voor het Goede (=rechtvaardigheid).

Van de weeromstuit krijgen dieren met een sterk ethisch besef overigens een scherp oog voor de ernst van het kwaad/lijden. Dit maakt het onmogelijk of in ieder geval lastig om het kwaad te zien als een 'nut'.

----

[1] Evolutie en rechtvaardigheid. Denk aan de experimenten met de aapjes: beloon het ene aapje voor een taak met een druif, het andere aapje voor dezelfde taak met een schijfje komkommer, en het komkommer-aapje zal vinden dat het oneerlijk behandeld is. Alleen in een oneerlijke wereld kan een mens, op natuurlijke wijze, ethisch leren denken en idee hebben van rechtvaardigheid.

God: voor de vuist weg (en: wat moet ik hier)

Het is niet zo zinvol om over God na te denken als dit uiteindelijk niet leidt tot een handreiking voor je leven.

Nu hebben filosofen de hebbelijkheid om grondig na te denken over deze zaken. Op zich is dat noodzakelijk, want je wilt slimme, kritische mensen niet met een kluitje in het riet sturen.

Soms echter is het nuttiger om een 'lezing' te geven van je inzichten die grotendeels vrij is van de gebruikelijke, analytische poging om elk inzicht te verantwoorden.

Het inzicht dat de werkelijkheid door ons niet kan worden begrepen is een product van het 'boerenverstand' (common sense). Het is ook het inzicht dat door de natuurlijke wetenschap wordt bevestigd. De mens is een dier dat logisch moet denken om optimaal te kunnen handelen. Zoals alle bewegende dieren heeft de mens een aantal hoogst algemene 'wetten' nodig die het verstand dwingen om alle cognities een bruikbare/functionele vorm te geven.

De werkelijkheid valt zodoende uiteen in een natuurlijke wereld (T) en een bovennatuurlijke wereld (¬T). Deze tweedeling van de werkelijkheid is helemaal in lijn met het intuïtieve beeld dat de mens (al eeuwenlang) van de werkelijkheid heeft. 

De bovennatuurlijke werkelijkheid is vreemd en ondoorgrondelijk. Niet alleen kan ze uiterst bizar zijn (vreemder dan wij kunnen bevroeden) maar ze is ook absurd. De zogenaamde 'uitsluitingsregel' geldt niet in de bovennatuurlijke werkelijkheid. Ik heb geen idee daarom hoe de dingen functioneren in ¬T. Ik begrijp niets van onlogische gedachtengangen, ik heb geen idee wat ik me moet indenken bij extreem vreemde logische beginselen en als ik moet nadenken over deviante logische beweringen (zoals God bestaat wel en God bestaat niet) raak ik al snel de draad kwijt. Mijn verstand is niet geschikt om na te denken over absurde domeinen. 

Eén ding weet ik echter zeker: de werking van mijn verstand is niet de maat voor de inrichting van de werkelijkheid. Het is daarom niet bizar dat de werkelijkheid uiteenvalt in een domein T en een domein ¬T. 

Voorts weet ik nog een ander ding zeker: je kunt het bestaan van absurde objecten niet uitsluiten in ¬T. Immers, als het uitsluitingsprincipe niet geldt, dan kun je deze objecten niet uitsluiten: dat kan ik veilig concluderen op grond van mijn T-kennis over de werkelijkheid. Ik beschik niet over een criterium om absurde objecten te kunnen uitsluiten.

Zodoende weet ik dat God -God is immers ook een absurd object- bestaat in ¬T. Nogmaals, ik heb geen idee wat ik me daar bij moet voorstellen. Ik heb geen idee op welke wijze God bestaat. En zodra ik probeer om er chocolade van te maken, begint het me te duizelen. Mijn verstand is niet geschikt om God te doorgrondgen of om de werkelijkheid te doorgronden. Mijn verstand is echter volgroeid genoeg om te weten dat geen enkel mens het bestaan van God kan uitsluiten: het is onmogelijk om logisch te berekenen dat het bestaan van God onmogelijk is. Oftewel: God moet bestaan, hoe je het ook wendt of keert.

Wat moet ik echter met de wetenschap dat God bestaat op een wijze waar ik -zo op het eerste gezicht- weinig mee kan beginnen? Oneerbiedig gezegd: wat moet ik met zo'n ondoorgrondelijk wezen? Waarom zou ik me iets aantrekken van de wetenschap dat ergens in een afdeling van de werkelijkheid absurde objecten op een onbegrijpelijke wijze bestaan (denk aan Epicurus: volgens hem resideren de goden in een afdeling van de werkelijkheid die strikt gescheiden is van onze leefwereld, zodat we ons niets van ze hoeven aan te trekken; omgekeerd laten de goden zich ook niets gelegen liggen aan ons bestaan).

De behoefte aan God -het verlangen naar God- is ons eenvoudigweg gegeven. We hebben geen vrede met het natuurlijke bestaan. Het is niet zo dat we bang zijn voor de dood. Mensen zijn -helaas wordt dat dagelijks bewezen- bereid om te sterven voor een goede zaak. Het probleem is dat wij niet goed zien wat de zin is van ons leven. Welke waarde maakt het bestaan -inclusief lijden en sterven- zinvol? Aangezien we geen machine hebben die de zin van het leven voor ons kan produceren -machines maken het bestaan leefbaar, denk aan verwarming, riolering, voldoende voedsel- hebben we daar een 'instantie' voor nodig van een andere orde. 

Als God bestaat, een wezen dat algoed, alwijs en almachtig is, dan is in ieder geval de kans dat ons bestaan zin heeft aanzienlijk groter dan wanneer de werkelijkheid absoluut verstoken is van bovennatuurlijke wezens.

Wel, als de werkelijkheid uiteenvalt in een natuurlijk en bovennatuurlijk domein, dan moet God -gezien de logische structuur van ¬T- bestaan in ¬T. En als God bestaat, dan kunnen we omzien naar de 'zin van ons bestaan'. 

Welke waarde zou het bestaan zinvol maken? Het beginsel dat de eerste christenen hoog aansloegen was 'rechtvaardigheid voor alle mensen' (universele rechtvaardigheid). Merk op dat universele rechtvaardigheid van origine een platoons idee is. De alwijze, alwetende en almachtige God is feitelijk de personificatie van het Goede. Hier vallen platonisme, jodendom (monotheïsme) en christendom samen.

Wie mensen zou vragen of ze bereid zijn om hun leven te offeren voor een rechtvaardige wereld, zal in de praktijk opvallend vaak zien dat mensen hier toe inderdaad bereid zijn. Wellicht geloven we dan ook, in eerste instantie, niet in God omdat we altijd willen blijven leven, maar omdat we een 'instantie' nodig hebben van bovennatuurlijke aard, die ons verlangen naar universele rechtvaardigheid ('het goede') kan realiseren.

De 'compositie' van de werkelijkheid lijkt dan ook, als je de werkelijkheid beziet onder het opzicht van een God die rechtvaardig is, in het teken te staan van universele rechtvaardigheid:

-wij zijn dieren die van top tot teen zijn ingericht om te handelen;

-wij hebben besef van goed, kwaad en rechtvaardigheid (het besef van rechtvaardigheid is zelfs universeel);

-het verschil tussen mens en machine & dieren & natuurlijke objecten (denk aan een rivier, een bos, een boom) is in dit opzicht ook evident: je kunt een machine niet onrechtvaardig behandelen, een mens daarentegen kan eenvoudig onrechtvaardig worden behandeld. Het verschil tussen mens en AI moet niet in termen van cognitie en intelligentie worden bepaald, maar in termen van rechtvaardigheid. Ik geloof dat je kunt betogen dat alleen 'levende dingen' onrechtvaardig kunnen worden behandeld.

-wij zijn in staat om goed of kwaad te handelen: wij zijn ethische dieren;

Je kunt goed betogen -ik vind zelfs dat de strekking van dit betoog heel vanzelfsprekend is- dat de wereld een evident ethische wereld is: dit is het soort wereld dat een goede God zou hebben kunnen bedenken; een ethische wereld, waarin je keuzes er toe doen; een wereld waarin van nature goed en kwaad, zowel in dier als mens (denk aan dieronderzoek), sterk vertegenwoordigd zijn.

Voor zover ik het kan overzien, hebben we geen reden om te denken dat de 'natuurlijke beschrijving van de werkelijkheid' het geloof in enig opzicht 'onwaarschijnlijk' of 'irrationeel' maakt. Het is eerder andersom: ik zou het onwaarschijnlijk vinden als de wereld 'zomaar' bestaat én bovendien volledig doorzichtig is voor het verstand van de mens. 

Plantinga gaat ontologisch [1.5]

[versie 1.5: enige vervelende slordigheidjes verbeterd; uitgelegd wat de 'enigheid' van waarheid is.] 

Alvin Plantinga's ontologische bewijs voor het bestaan van God is zonder twijfel een van de meest elegante bewijzen in het genre van de 'gods-bewijzen' (als je dat althans een 'genre' kunt/wilt noemen). De versie van Hartshorne is overigens ook prachtig [1].

Naar ik meen haalde Plantinga in de jaren zeventig er zelfs de omslag van een destijds beroemd tijdschrift mee [2].

Plantinga's versie van het ontologische argument heeft één cruciale premisse:

(CP) Er is een mogelijke wereld W waarin een wezen N voorkomt dat alle 'voortreffelijke eigenschappen' in de hoogst mogelijke mate bezit' (premisse).

Merk op: in Anselmus oorspronkelijke argument is dit een wezen 'dat dermate voortreffelijk is dat je je geen voorstelling kunt maken van een wezen dat voortreffelijker is'. 

Plantinga's weergave van het argument heeft als grootste voordeel dat je het bestaan van dit voortreffelijke wezen kunt uitrekenen met modale logica. (Plantinga was destijds, als ik het goed heb, een van de grootste deskundigen in het vakgebied van de modale logica).

Wie nu de cruciale premisse (CP) van Plantinga's Ontologische Argument aanvaardt, zal -noodzakelijk- de logica van Plantinga's argument moeten aanvaarden: zhem wordt geen andere keus gelaten dan het bestaan van het meest voortreffelijke wezen in onze wereld te aanvaarden. Ik bespreek de logische uitwerking van Plantinga's argument niet (want dit stuk is al langer uitgevallen dan ik voorzien had; wellicht doe ik dat later in een extra voetnoot). 

Het probleem is echter dat je CP niet hoeft te aanvaarden. De scepticus -laten we de term 'atheïst' maar vermijden- kan zich tamelijk eenvoudig van de zaak afmaken door op te merken dat het, naar zijn mening, onmogelijk is dat een 'hoogst voortreffelijk wezen' bestaat. 

Zo kan de scepticus aanvoeren dat een wezen dat alle voortreffelijke eigenschappen bezit per saldo weinig anders is dan een armetierig schepsel dat voortdurend geplaagd wordt door strijdige gedachten en wensen. Zo kan een almachtig wezen geen steen maken die zhij zelf niet kan tillen; zo kan een alwetend wezen in een wereld waarin vrij-willende mensen bestaan niet weten wat de tijd zal brengen, enz.

Volgens mij is het inmiddels mogelijk om de CP van Plantinga's argument beter te onderbouwen. In deze bijdrage wil ik de intuïtieve notie dat God een wezen is dat superieur is aan de mens -een veronderstelling die ten grondslag ligt aan het ontologische argument- verder uitwerken. Ik zal dat doen in een aantal stappen die ik als volgt zal nummeren: i, ii, iii, enz.

i. Klassiek logisch denken is een evolutionaire beperking: de klassieke logica berust sterk op de afkeer voor de contradictie (horror contradictionis). Ik heb elders op deze webzuil al betoogd (en ik zal binnenkort -hopelijk- een publicatie klaar hebben) dat de klassieke denkwijze slechts bedoeld is om onze gedachten pas te maken met de beperkte beweegbaarheid van het biomechanische lichaam. Het angstvallig vermijden van contradicties is geen denkwijze die de waarheid dient, maar een denkwijze die optimaal handelen mogelijk maakt. Onze logische denkwijze heeft daarom slechts een lokaal bereik (binnen de actuele wereld).

ii. De actuele wereld bestaat voor ons daarom uit twee domeinen: een domein waarin wij -door een combinatie van 'boerenverstand' en wetenschappelijk onderzoek- doeltreffend kunnen handelen (Wt) en een domein dat door ons niet (langer) kan worden beschreven als één gesloten verhaal (¬Wt). Merk nu op dat de structuur van ¬Wt voor ons grenzenloos/eindeloos ingewikkeld kan zijn. Het meetinstrument, waarmee we van nature onderscheid maken tussen wat wel en niet mogelijk is [tussen wat wel en niet 'de enige 'echte' waarheid' is, tussen wat wel en niet de enige 'echte' Realiteit is, enz.] is niet langer betrouwbaar in ¬Wt. Per saldo is ¬Wt een domein van de actuele wereld dat 'hyper-complex' is in vergelijking met het voor ons begrijpelijke domein Wt.

iii. Uitsluitend wezens met een biomechanisch lichaam moeten voortdurend een keus maken tussen verschillende uitvoerbare verhalen: de grondslag van onze denkwijze is de strikte disjunctie (de stoïcijnen hadden dit inzicht al verwerkt in hun logica): je doet ofwel het een ofwel het ander. We moeten de wereld steeds herleiden tot één begaanbaar pad (dit is de 1-igheid -enigheid- van waarheid). Nooit ben je in staat om zowel naar links als naar rechts te gaan. Voor het verstand bestaat echter deze beperking niet. We kunnen, als we op een bankje in het park eens rustig de tijd nemen om te peinzen, en ons verstand daarbij de vrije loop laten, tientallen verschillende scenario's bedenken. We hebben de mogelijkheid om aanstonds een cafe te bezoeken, een wandeling te maken, een kleinkind te ontvoeren, televisie te kijken, enz. Het verstand heeft geen hinder van de 'enigheid' van waarheid. Het probleem is echter dat je van alle scenario's er slechts één kunt realiseren. De enigheid van handelen/waarheid is niet minder dan een fysieke (biomechanische) klem op onze cognitie.

iv. God heeft geen lichaam en is daarom niet gehouden aan een denkwijze die sterk bepaald wordt door de strikte disjunctie: voor God is de enigheid van waarheid geen dictaat. God kan zich wellicht in buitengewoon veel 'mentale' toestanden tegelijk bevinden. Het inzicht dat God tegelijkertijd weet heeft van het lijden van alle mensen is voor ons ondenkbaar. In theorie is dit inzicht echter gemakkelijk te verdedigen. Als je inziet dat de enigheid van handelen/waarheid een (logische) beperking is en als je weet dat God geen hinder van deze (logische) beperking -hij is per definitie 'maximaal voortreffelijk'-, dan kun je gemakkelijk begrijpen ('zien') dat God niet gehouden is aan de 'enigheid' van waarheid.

v. Als God inderdaad een wezen is dat alle voortreffelijke eigenschappen bezit, en zich daarom onttrekt aan ons begrip -deze beschrijving doet recht aan de intuïtieve notie van God, zowel voor de leek als voor de filosoof met de statuur van Plantinga- dan mogen we redelijkerwijs veronderstellen dat zhij mogelijk bestaat. (Bedenk goed dat dit kennistheoretisch gezien niet geheel vanzelf spreekt: wij proberen met ons beperkte verstand te begrijpen wat mogelijk is in ¬Wt, een domein van onze werkelijkheid waarop wij cognitief geen greep hebben. Onze redenering luidt als volgt: in ¬Wt is alles mogelijk, zelfs wat in Wt niet mogelijk is. Ons onderscheid tussen wat mogelijk en niet mogelijk is, is niet langer bruikbaar in ¬Wt. Je kunt, anders gezegd, niet beweren dat we God moeten onderwerpen aan de enigheid van waarheid. We kunnen niet zeggen dat God wel of niet bestaat in ¬Wt. De enige juiste conclusie is dat we zhem op geen enkele wijze de toegang tot ¬Wt kunnen ontzeggen. De redenering is uiterst eenvoudig: we hebben een object met een complexe structuur c (Oc), we beschikken over een (eindeloos) complex domein ¬Wt, en dus let niets ons om te aanvaarden dat het bestaan van Oc mogelijk is in ¬Wt. (Wat mij betreft mag je de redenering ook voeren op het niveau van mijn leerlingen: als er een 'bovennatuurlijke werkelijkheid' is, dan kan een 'bovennatuurlijke wezen' zondermeer bestaan. Niemand kan (in: Wt!) enig formeel bezwaar aanvoeren tegen deze mogelijkheid. 

vi. Vervolgens kun je Plantinga's modale 'machinerie' in werking stellen en op een voor ons begrijpelijke wijze bewijzen dat God bestaat.

--------

[1] Literatuur is er in overvloed. Voor een eerste kennismaking met ontologische argumenten leent zich uiteraard niets beter dan het voortreffelijke boekje van Rutten & De Ridder (Dus bestaat God, Buijten & Schipperheijn, 2015, h5) (en als je het boekje dan toch op tafel hebt liggen, kijk dan ook nog eens naar Ruttens modaal-epistemische argument: je moet toegeven dat ook dat -vanwege die eerste premisse- een interessant argument is.) Voor de gevorderde filosoof is de verhandeling van Rasmussen (in: Ontological Arguments, Oppy, 2018, h7) aan te raden. Een tamelijk uitgebreide bespreking vind je ook in Goldschmidt (in: Ontological Arguments, Cambridge, 2020, §4). 

[2]. Ik meen de omslag van dit tijdschrift ooit ergens te hebben gezien. Enig zoeken heeft echter niets opgeleverd, ik kan mijn eigen herinnering niet staven. Wellicht is dit een voorbeeld van een valse herinnering.

We gaan 'ontologisch' [1.5]

Inleiding| Een ontologisch argument is een zogenaamd 'leunstoel-argument'. Je probeert louter en alleen met analytische middelen (en enige kennis van de werkelijkheid) te laten zien dat een bepaald 'object' deel uitmaakt van de Realiteit (O ∈ R). In vrijwel alle ontologische argumenten is het 'object' waarvan je de realiteit wilt bewijzen 'God'. (Maar het staat eenieder vrij om te bewijzen dat de alwijze éénhoorn bestaat.)

Zelfstandig| Laten we God definiëren als een 'object' dat absoluut zelfstandig is (Zelfstandig met een hoofdletter). Z_g (God) wordt door niets en niemand bepaald, vertekend of vervormd. God is in alle omstandigheden niets en niemand minder dan God. God geniet de maximale vrijheid. Merk op dat je uit Z_g's maximale vrijheid de klassieke 'triple A' eigenschappen van Z_g kunt afleiden (gesteld dat je dit nodig vindt).

 

Het voordeel van deze definitie is dat je meer greep hebt op het begrip 'grootst/volmaaktst denkbare object'. Een object dat zich door alle factoren die wij maar kunnen bedenken laat beperken in z'n vrijheid is minder groot dan een object dat zich door geen enkele factor laat beperken.

 

De definitie hierboven is niet willekeurig -we hebben een Z_g nodig om bijvoorbeeld te kunnen hopen op 'universele rechtvaardigheid', een deugd die we zelf niet kunnen realiseren- maar ze is wel opgesteld door de mens. Ze is een vrucht van ons analytische vermogen.

Realiteit| Je hebt filosofen die nog steeds hechten aan de overtuiging dat de werkelijkheid logisch is geordend. Je zult dit geloof echter moeten opgeven. Alles pleit er tegen.

 

Je kunt onze 'horror contradictionis' evolutionair verklaren (een evolutionaire verklaring is lokaal en zij maakt een universele verklaring overbodig); er bestaan tal van niet-klassieke logische stelsels (tenminste de volgende: K3, LP, FDE [1]); het staat buiten kijf dat het logicisme mislukt is: de poging van logici met de statuur van Russel, Frege en Wittgenstein om te laten zien dat de werkelijkheid -te beginnen met de wiskunde- consistent is, heeft tot niets geleid; wie gelooft dat de klassieke logische wetten universeel gelden zal een universele verklaring voor deze wetten moeten kunnen geven: verwijzingen naar natuurlijke en fysische omstandigheden zijn lokaal en niet universeel- uitsluitend dus bovennatuurlijke objecten zoals God of een platoonse bovenwereld komen daar voor in aanmerking (Beall geeft, enigszins spottend, de suggestie dat er misschien een universeel onmeetbaar 'forcefield' bestaat dat alle deeltjes en velden en dingen logisch ordent); logische verbanden kun je niet waarnemen: logica zit uitsluitend in 'het mentale/brein' en beperkt zich tot 'proposities'.

Kortom, R valt uiteen in twee domeinen: WT en W⊥. Beide domeinen -let wel!- maken deel uit van onze actuele wereld (W_a). Immers, zowel  WT als W⊥ zijn het product van onze logische denkwijze. Het domein met de normale T (=truth) is waarachtig, dat wil zeggen: ons dagelijkse (common sense) waarheidsbegrip is daar bruikbaar. Beweringen zijn in dat domein van R waar óf onwaar. In W⊥ staat de T op zijn kop ⊥: daar is ons waarheidsbegrip niet langer bruikbaar. Om precies te zijn: de 'enigheid' (lees: 1-igheid) van waarheid gaat verloren in W⊥.

 

De enigheid van waarheid wil zeggen dat een bewering over een feit uitsluitend 'waar' is als het de enige bewering is waarmee we rekening hoeven te houden. Het pad naar de enige-echte-onvervalste waarheid loopt dan ook langs lijnen die met een simpel 'ja' OF 'nee' kunnen worden aangegeven. In domein WT veronderstellen we daarom dat we onderscheid kunnen en zelfs moeten maken tussen wat 'echt' het geval is (dit is de 'enigheid' van realiteit) en tussen wat 'vals' is (alle verhalen op één na zijn vals). De enigheid van waarheid wordt gegarandeerd door onze logische denkwijze en is vereist om op adequate wijze te kunnen handelen: want de rationale van dit alles is dat onze cognities uitsluitend uitvoerbaar zijn als ze 'enig' zijn.

De enigheid van waarheid komt in domein W⊥ van R te vervallen. Een pad naar de waarheid kan in W⊥ overbepaald (niet consistent) zijn en onderbepaald (niet compleet). Omdat de enigheid van waarheid hier vervalt, maken over- en onderbepaalde beweringen op ons niet echt de indruk dat ze überhaupt iets met 'waarheid' van doen hebben. Inderdaad, want we weten ons geen raad als we over- en onderbepaalde waarheden moeten uitvoeren. Zulke waarheden zijn 'onhandelbaar'. Probeer het maar eens: bega een moord in een willekeurige buurtschap te Drenthe en verschaf je op hetzelfde ogenblik een alibi in wijk C te Utrecht; of probeer eens het orgel te bespelen én een trui te breien.

Z_g ∈ van R| Het is nu gemakkelijk om te betogen dat Z_g een element is van R. Aangezien God niet beperkt wordt door de last van een fysiek lichaam, is hij niet gehouden aan de enigheid van waarheid. Hij wordt -met zoveel woorden- niet beperkt door de klassieke logische wetten. Als Z_g dus een element is van R, dan moeten we over Zg spreken alsof zhij niet klassiek is. Aangezien we Z_g de toegang tot R uitsluitend kunnen weigeren als de wet van het uitgesloten derde geldt -God bestaat wel OF niet volgens deze wet- moet Z_g wel een element van W⊥ zijn. Immers, in W⊥ vervalt de wet van het uitgesloten derde. En omdat, tenslotte, W⊥ een domein van R is, dat wil zeggen van onze actuele wereld (W_a), is Z_g een element van W_a.

_-----

_{[1] zie voor de betekenis van deze begrippen: Beall & Logan, Logic, 2ed, 2017, hfd 14 (het is een niet al te moeilijk boekje, ook een scholier kan de tekst begrijpen).}