Het kwaad is een probleem voor de theïst. Aangezien we de eigenschappen van God niet kunnen meten en berekenen, proberen we deze af te leiden uit de inrichting van de aarde of uit de noden van de mens.
Je zou -bijvoorbeeld- als volgt kunnen redeneren: Wij, mensen, hebben het op aarde niet gemakkelijk; we zijn sociaal, biologisch, fysisch, metafysisch en logisch beperkt. We zijn dan ook gedoemd: we zullen sterven en bovendien is het bestaan zwaar. Om ons te helpen in onze nood hebben we daarom een persoon nodig die door niets en niemand beperkt wordt en voor wie wij waardevol zijn.
De gedachte dat een dergelijke bovennatuurlijke persoon bestaat schenkt ons troost.
Het is voor ons dan ook een tegenvaller dat God niet laat zien dat wij waardevol zijn voor hem. Is het niet een klein kunstje voor een persoon die a-se (Zelfstandig) is om ons af en toe uit een benarde situatie te redden? Waarom zou hij een drenkeling op volle zee, die in de zwarte nacht overboord geslagen is, en die onder zich de eindeloze diepte weet, niet even op een nabijgelegen strand tillen? Voor een persoon die door niets en niemand belemmerd wordt is dat gemakkelijker dan boter snijden.
Het is evident dat God de drenkeling niet waardevol vindt, anders zou hij hem niet aan zijn lot overlaten.
Godsdienstfilosofen hebben een bijzondere term gereserveerd voor zulke tragische gebeurtenissen. Als er een mens verdrinkt is dit niet eenvoudigweg een 'voorval', of een 'gebeurtenis', en zelfs geen vorm van 'menselijk lijden', maar het is méér: het is een 'kwaad'.
Als God de drenkeling niet helpt, terwijl hij dit wel kan, dan is hij volgens een bekend argument van Peter Singer -het zogenaamde 'vijver-argument'-, schuldig aan het kwaad.
Je moet wel vaststellen -met tegenzin- dat God niet goed is (althans, dat je weinig redenen hebt om te denken dat hij goed is).
Zulke problemen -en de grondige wetenschappelijke studie van de werkelijkheid- leiden er toe dat het geloof in een goed, bovennatuurlijk beginsel wereldwijd aan het afkalven is. Althans, ik kan het moeilijk anders zien.
Wetenschappers maken atoombommen. Je kunt zeggen wat je wilt, maar daar heb je tenminste iets aan: als je twaalf van dit soort massavernietigingswapens in je schuur hebt staan, zullen vijandig gezinde machten niet snel voet op jouw terrein zetten. Op God hoef je niet te rekenen. Hij laat toe dat mensen elkaar in vernietigingskampen opsluiten en dat het ene volk het andere uitmoordt.
De oplossing van Whitehead voor het probleem van het kwaad was om Gods almacht te beperken: God is wel goed, maar niet almachtig (hij zal ooit almachtig zijn, maar dat moet nog even duren).
De oplossing van Plantinga was dat God niet ingrijpt omdat hij dan de zelfbeschikking (vrije wil) van de mens teniet doet. Vrije wil is zo'n groot goed, dat we het lijden op de koop toe nemen. Anders gezegd: het lijden is geen kwaad, maar de uitkomst van een 'deal'. Met een vrije wil zijn we beter af. Het is 'all in the game' dat wereldleiders af en toe een bloedige oorlog beginnen, dat zijn de zegeningen van de vrije wil.
D.Z.Phillips -niet te verwarren met H.Philipse- meende dat elke poging om een theodicee of een verdediging op te stellen die beoogt het lijden van de mens te billijken, verwerpelijk is. Wie het lijden toelaat, in welke mate dan ook, begaat een kwaad.
Een andere oplossing is de zogenaamde 'error'-theorie. Volgens de error-theorie is de laatste stap -dat je het lijden een 'kwaad' noemt- niet te rechtvaardigen. Mocht inderdaad het lijden géén 'kwaad' zijn, dan is er ook geen reden om God per-sé het predikaat 'goed' te ontzeggen. Anderzijds, redenen om God 'goed' te noemen heb je ook dan nauwelijks.
Je kunt het probleem van het lijden ook oplossen door het lijden te naturaliseren. Als een grote brand dorre takken vernietigt, dan spreken we niet van een kwaad; als de brand struiken en bomen in de as legt, dan spreken we niet van een kwaad; als de brand bacteriën doodt, dan spreken niet van een kwaad; als de brand kevertjes en vliegjes doodt, dan spreken we niet van een kwaad; als de brand wormpjes en slakken doodt, dan spreken we niet/wel van kwaad; als de brand egeltjes en hertjes doodt -ze sterven op gruwelijke wijze aan hun brandwonden- dan spreken we wel van een (natuurlijk) kwaad. Maar waarom? Is dit niet eenvoudigweg een 'neutrale' gebeurtenis die in de orde der dingen besloten ligt?
En ligt het niet ook in de orde der dingen besloten dat een mens kan lijden?
Waarom merken we het lijden van een egeltje en de mens aan als een kwaad, maar het verbranden van struiken en kevertjes niet?
Stel dat God de wereld geschapen heeft, maar dat hij alle dieren die ontvankelijk zijn voor lijden niet geschapen had: zou dat de wereld zijn die een goede God had 'moeten' scheppen?
Is een wereld zonder 'lijdende dieren' een volkomen, goede wereld en een wereld met 'lijdende dieren' een kwade wereld?
Uiteraard kun je ook zeggen dat een wereld met lijdende dieren niet zo slecht is als een wereld zonder lijdende dieren, maar dat het nog steeds een voorbeeld is van een mislukte schepping.
Hume dacht dat onze wereld hooguit het werk is van een god die het scheppen van een volkomen wereld nog in de vingers moest krijgen.
Maar toch: Zouden wij liever niet geboren zijn in ruil voor een wereld zonder kwaad? Of nemen we het leven zoals het is voor lief, omdat we ons bestaan niet hadden willen missen?
Is het bestaan van de mens -incluis het lijden- een 'kwaad' of een 'waarde'.
11 opmerkingen:
Een opmerking, louter en alleen voor de aardigheid. Merk op dat je wel -als je een gezegende ouderdom hebt bereikt- kunt bepalen of je achteraf liever niet geboren was. Je kunt het leven dat je de facto geleid hebt goed vergelijken met een leven dat niet geleefd is. Een dergelijke vergelijking is niet mogelijk met andere 'tegenfeitelijke' levens. Ik kan mijn huidige leven niet vergelijken met het leven dat ik zou hebben geleid als ik rattenvanger, opticien of voetsoldaat geweest was.
Het kan verkeren
Protestanten als Luther en Calvijn verwierpen het leerstuk van de vrije wil. Alles was volgens hen bepaald door God, ook wie verdoemd zou worden. Luther voerde een polemiek met Erasmus over de vrije wil.
Plantinga zit toch deels in de traditie van Calvijn. Maar de predestinatieleer van Calvijn verwerpt hij. Wat ooit een ketterij was, is thans bon ton. Gebeurt vaker in het christendom.
De erfzonde. We lijden allemaal aan de erfzonde. Behalve Maria, zo leert de RK kerk, want als Maria ook aan de erfzonde leed, dan zou Jezus de erfzonde van haar hebben geërfd. En dat kon en mocht niet. Maria is onbevlekt ontvangen. Een leerstuk dat middeleeuws lijkt maar volgens mij uit de negentiende eeuw stamt.
Jan-Auke,
Het lijden van dieren en onschuldige kinderen is niet te rechtvaardigen. Iedere theodicee loop hierop stuk.
Ja, uit de grond van mijn hart, ik zou liever niet geboren zijn in ruil voor een wereld zonder kwaad en zonder lijden. Stel eens dat er een God zou zijn die de best mogelijke wereld heeft willen scheppen, wetende dat een wereld zou zijn met vreselijk lijden voor ontelbare dieren en onschuldige kinderen. Dan duikt onmiddellijk de vraag op: “Zou zo’n God niet ingezien hebben dat, door af te zien van de schepping van zo’n wereld, geen dieren en onschuldigen zouden hoeven lijden en dat niemand wat dan ook, zelfs het ultieme geluk, als een gemis zou kunnen ervaren. En wat niet als gemis ervaren kan worden kan niemand deren of het gevoel geven niet gelukkig te zijn.
vr. gr.,
Jac
Jac, dat is dan een wereld zonder dieren en mensen. Want zij zijn -qua biologische bouw- ontvankelijk voor het lijden. Ze vallen dan eens van de zesde verdieping, ze worden ziek, ze worden boos op elkaar en slaan elkaar dan de armen en benen af en uiteindelijk stoten ze hun grote teen. Je moet je dus afvragen of je het bestaan van de mens waardevol vindt -je hebt dan het lijden op de koop toe te nemen- of dat je liever hebt dat deze 'kwetsbare' wezens afwezig zijn. En als je hier 'filosofie' van wilt maken, dan moet je een argument verstrekken dat geldt voor alle mensen (het argument moet 'algemeen geldig' zijn). Anders gezegd: is er een argument dat zegt dat onze wereld waardevol is (een wereld mét kwetsbare dieren en mensen) of is er een sterker argument dat zegt dat onze wereld een kwaad is (omdat het kwetsbare dieren en mensen bevat)? (Is God slecht omdat hij niet ingrijpt en niet alle kwetsbare mensen elimineert -en daarmee het kwaad elimineert?)
Ach, Jac,
waarom zou God per se goed moeten zijn? Omdat nogal wat theïsten en sommige atheïsten dat willen? Waarom zou God niet de baarlijke duivel kunnen zijn? Misschien heeft God wel als levensmotto: geen beter vermaak dan leedvermaak. Ik vind het nogal bizarrh dat men God voorschrijft dat die mensvriendelijk zou moeten zijn. En wat is leuker als sadist om iedereen tot de hel te veroordelen, zeker degenen die jou als God hebben geloofd en geprezen?
Maar natuurlijk had God indien hij bestaat, een wereld kunnen scheppen zonder leed en wreedheid. God kan alles. Toch? Maar blijkbaar vindt hij leed en wreedheid mooier dan saai burgergeluk. Nou ja, niet onze wil geschiede maar Gods wil geschiedt.
Er zijn atheïsten die zeggen: als God bestaat, dan is hij wreed en dus bestaat hij niet. Ik heb niets tegen de premisse maar wel alles tegen de conclusie. Maar ja, ik hou van logica. Maar misschien denkt de heer Riemersma er anders over. Misschien denkt hij: als God bestaat, is hij wreed en dus bestaat hij.
Hoe het zij, me dunkt dat men ethiek los moet koppelen van het godsvraagstuk. Best wel revolutionair. Eigenlijk begrijp ik er tittel noch jota van dat men ethiek en religie met elkaar verbindt. Hou ze uit elkaar. En schroom niet om God neer te zetten als Zijne Satanische Majesteit. Ook al denk je dat die bestaat. En bedenk dat uit het idee van een sadistische God niet volgt dat die niet bestaat.
Jan- Auke
"dat is dan een wereld zonder dieren en mensen”.
Je hebt gelijk: een wereld zonder mensen en dieren zou een wereld zonder lijden zijn. Maar de kernvraag blijft: is zo’n wereld slechter dan een wereld waarin onschuldige kinderen en dieren pijn, angst en doodsangst moeten ondergaan?
Als er geen wezens zouden bestaan, zou niemand zich benadeeld of ongelukkig kunnen voelen. Er zou geen gemis zijn, want gemis veronderstelt een subject dat iets ervaart. En zeker een goede God zou het niet als ‘slechter’ hoeven te beschouwen als er geen slachtoffers zouden bestaan.
Jouw redenering lijkt uit te gaan van de gedachte dat waarde alleen kan bestaan in een wereld mét kwetsbare wezens. Maar dat brengt een moreel probleem met zich mee: als waarde pas mogelijk is door het scheppen van kwetsbaarheid en lijden dan betekent dat dat het bestaan van waarde wordt gekocht ten koste van onschuldig lijden. Dat maakt de keuze van God (als Hij bestaat) moreel problematisch.
Het probleem blijft overeind. Zelfs als bestaan op zichzelf waarde heeft is het niet duidelijk waarom een goede God, indien hij bestaat, deze waarde zou moeten ‘kopen’ tegen de prijs van zoveel onschuldig leed, wetend dat niemand ook maar enig gemis zou ervaren als hij niets zou scheppen.
vr. gr.,
Jac
RV,
Over God wordt veel gespeculeerd maar ik weet niet dat hij/ zij/ het bestaat, hetgeen niet betekent dat ik weet dat hij/zij/ het niet bestaat. Maar ik heb geen reden om te denken dat God kwade bedoelingen zou hebben als hij/zij/ het de zijnsgrond zou zijn, noch als de zijnsgrond persoonlijk is, noch als die onpersoonlijk is.
vr. gr.,
Jac
Zijnsgrond? Waar heb je dat begrip vandaan? Wat betekent het?
RV,
Onder de zijnsgrond versta ik Die- of datgene zonder Wie of welk er totaal niets zou kunnen zijn of gebeuren. Het is niet een zijnde onder de zijnden, maar een fundament, een kracht, een principe, waardoor het bestaan van zijnden überhaupt mogelijk wordt, iets zonder welk er totaal niets zou zijn of gebeuren.
Stel eens dat er, zoals theïsten menen, een Schepper is, die alles geschapen heeft, dan zou men die Schepper met recht de Zijnsgrond mogen noemen, want zonder die Schepper zou er dan totaal niets geweest zijn.
Behalve een Schepper, waarvan ik overigens niet weet dat die bestaat, zie ik nog een andere kandidaat die hypothetisch als zijnsgrond zou kunnen worden aangemerkt en dat is energie, iets waarvan wij weten dat het altijd bestaan heeft en niet vergaat. Het is geen tastbaar ding maar iets zonder welk er niets kan gebeuren en niets anders kan bestaan. En daarom is het te verdedigen om vooralsnog als hypothese aan te nemen dat energie de zijnsgrond zou kunnen zijn, datgene zonder welk er niets zou gebeuren of bestaan. Mijns inziens is er hoe dan ook een zijnsgrond, maar of die zijnsgrond een persoonlijke God is of niet dat laat ik in het midden. Maar hoe of wat dan ook, het zijn en dus ook de zijnsgrond is een mysterie.
vr. gr.,
Jac
Omdat de mens nu eenmaal moeilijk loskomt van zijn eigen gedachtegangen en ook zijn eigen gedachtepatroon, gebeurt dat ook hier op dit blog. Ook als het besef aanwezig is dat er gesproken wordt over God en niet over een mens, worden er ondertussen nog steeds allerlei menselijke gedachtegangen, menselijke intenties en menselijke handelingen aan God toegedicht. Zelfs gevoelens als leedvermaak en sadisme zouden bij God voor kunnen komen in Zijn relatie met de mens....
Door de eeuwen heen zijn er allerlei ontwikkelingen te benoemen op intellectueel niveau - van terpen bouwen tot kwantummechanica - maar ondertussen ligt er bij heel wat denkers nog steeds het probleem van God en het kwaad. Hoe bijzonder is dat......
Alle inspanningen van de bekende denkers ten spijt, is dit probleem kennelijk nog steeds niet via het denken opgelost....
Zo komt bij mij de herinnering boven aan het beeld dat JanR eens schetste van de man die op een avond buiten liep te zoeken naar zijn sleutels. Omdat het verder aardedonker was zocht hij zijn sleutels in het licht van een lantaarn. Na urenlang zoeken, had hij ze nog steeds niet gevonden. Ondanks suggesties om ook eens wat verderop te gaan zoeken, bleef hij echter hardnekkig in de lichtkring van de lantaarn zoeken.
Anders kon hij het immers niet zien....
RV,.
Het is niet in te zien dat datgene zonder welk er totaal niets zou zijn, per se iets enkelvoudigs zou moeten zijn. Het zou meervoudig kunnen zijn, zelfs de verzameling van alles wat bestaat en gebeurt, een web van afhankelijkheden, een veelheid van interacties of symmetrieën. Het is in ieder geval mysterieus wie of wat het ook moge zijn.
vr. gr.,
Jac
Een reactie posten