Interessant is de 'bekering' van Wittgenstein. Hij meende aanvankelijk dat de klassieke wetten aspecten van de werkelijkheid beschreven. Hij was een realist. Zo schreef hij dat 'taal en werkelijkheid de logische vorm delen'. Deze "(...) logische vorm toont zich in de feiten" (Tractatus 5.5).
Overigens maakt hij in de Tractatus niet duidelijk wat 'de logische vorm' is.
Later verwierp Wittgenstein zijn realistische visie. In zijn 'Filosofische Onderzoekingen' geeft hij in §89 tm §120 kritiek op zijn eigen realisme.
In §101 schrijft Wittgenstein: "(...) Wij leven in de rotsvaste overtuiging dat het [logische] ideaal in de werkelijkheid te vinden 'moet' zijn. En dat terwijl we nog niet zien hoe het zich daar bevindt (...). We geloven dat het ideaal in de realiteit schuilt, omdat we geloven het daar al te zien." (FO, §101).
De kritiek die Wittgenstein, blijkens deze notitie, op het realisme heeft is dat we de logische structuur feitelijk niet waarnemen. We 'geloven' dat we de logische structuur waarnemen, maar als we deze logische structuur willen aanwijzen, dan slagen we daar niet in.
Wittgenstein legt de vinger op de zere plek: het probleem is dat de logische structuur van de werkelijkheid niet kán worden onderzocht, noch door logici noch door fysici, om de eenvoudige reden dat de logische orde geen fysisch fenomeen is.
In de fysische beschrijving van de werkelijkheid komen geen logische wetten en krachten voor die, als een soort 'logisch krachtveld', heel de wereld omvatten in een 'hard' logisch kristal-rooster. De abstracte 'logische vorm' bestaat misschien wel, maar ze is niet te vinden in onze fysische wereld van deeltjes en velden. Ze is slechts te vinden in het verstand van de mens. Op één of andere manier voegt ons verstand de logische vorm toe aan de werkelijkheid.
Het is zoals Wittgenstein schrijft: we meenden de logische vorm al in de wereld te zien. Maar toen we scherper keken bleken we ons te hebben vergist. De reden waarom de werkelijkheid logisch lijkt is omdat we de logische structuur zelf aanbrengen in onze verhalen over de werkelijkheid. Zouden we dat niet doen, dan zouden we onze eigen verhalen over het handelen van de mens en over de wereld waarin hij zich beweegt niet goed kunnen begrijpen.
Wittgenstein meende daarom dat we niet langer (binnen de grenzen van de taal) moeten zoeken naar het zuivere, logische ideaal, maar dat we beter de taal zelf, in haar praktische, weerbarstige 'dagelijkse' vorm kunnen gaan onderzoeken.
Eigenlijk is een 'logische vorm' ook wel een erg vreemd ding. Geloven we werkelijk dat een eenvoudige steen, die we aantreffen op het strand, een aantal metafysische relaties met zichzelf heeft?
Verkeert 'deze steen' bijvoorbeeld in een metafysische, onbepaalde toestand van 'identiteit (deze steen is identiek aan deze steen), disjunctie (deze steen is ofwel deze steen ofwel niet deze steen) en non-contradictie (deze steen kan onmogelijk wel en niet deze steen zijn)?
Je 'meent' misschien dat je deze toestanden 'ziet', maar als je deze observatie 'hard' moet maken kom je er op den duur achter dat de logische toestand 'van de dingen' op een vergissing berust.
Je treft (op de keper beschouwd) geen logische relaties aan in de wereld. Feitelijk is het zelfs onzinnig om over 'deze steen' te zeggen dat 'deze steen gelijk is aan deze steen'. Alleen in onze beschrijving van de wereld is deze steen gelijk aan deze steen.
Om de wereld te zien als een logisch geordende 'eenheid' heb je een mens met hersenen nodig die de wereld logisch beschrijft.
12 opmerkingen:
Jan Auke
Ik heb begrepen dat zijn "bekering" het gevolg was van een mystieke ervaring.
Groet van JanD
p.s. ik heb het deze week druk, ik kom nog wel terug op de vorige draad, als het mag.
Ans Ich
Gisteren, jawel, ik denk dat het gisteren was, bezocht ik een bijzondere winkel. De winkel van Ans Ich. Ik weet niet of Ans een eigen website heeft, maar in elk geval was de winkel op zich bijzonder.
Ans Ich had allerlei bijzonderheden te koop. Allerlei Dinge an Sich. Zoals de ruimte op zich, de tijd op zich en nu komt het, ook coherentie op zich en consistentie op zich.
Helaas waren het geen tastbare objecten. De winkel van Ans was dan ook leeg op een toonbank die niets toonde, na.
Ik raakte in gesprek met Ans Ich, Ik verkoop speciale pilletje, zei ze, met het ene pilletje krijg je de sensatie van consistentie op zichzelf, met het andere pilletje de sensatie van coherentie op zich, met een derde pilletje de sensatie van tijd op zich, Zeit an Sich. Und Sein an sich, vulde ik aan. Ze knikte. Maar dat was niet op zichzelf maar voor zichzelf.
Uiteraard was er ook een pilletje om het zuivere Niets op zichzelf en als zodanig en zonder meer te ervaren, te zien of zoiets. Of zo niets.
Ik zei doei tegen Ans en verliet haar winkel.
JanD, daar heb ik dan weer geen weet van. Zou het kunnen dat je de laatste zinnen uit de Tractatus -die inderdaad verwijzen naar 'iets' dat de feiten overtreft- bedoelt? Na het voltooien van de Tractatus wordt hij onderwijzer en tuinman, want hij meende dat hij aan de filosofie niets toe te voegen had. Het werk van o.a. William James en het bijwonen van een lezing van de Nederlandse wiskundige Brouwer brengen hem volgens zijn biograaf -Monk- tot het nieuwe inzicht.
Ik ben trouwens niet zo'n 'fan' van Wittgenstein, hoor. Steeds moet ik bij hem denken aan de manier waarop hij kinderen mishandelde toen hij leraar was (een van zijn leerlingen herinnert zich dat hij zo hard aan haar haren trok dat er hele plukken uitvielen). Wat een fijn mens, die Wittgenstein... :(
Ik heb liever Russell, die op zijn minst even geniaal was als Witt., maar zich niet zo aanstelde.
Wittgenstein
Wittgenstein was een opgewonden standje. Een stuk ongeduld. Slechte eigenschap voor een onderwijzer. En dat had hij zelf ook kunnen bedenken.
Die mystiek? Misschien het diepe besef dat de wereld is zoals die is. Een terugverwijzing naar de eerste zin: de wereld is alles wat het geval is. Een soort lange cirkelredenering met zeven hoofdstellingen. Maar dan één van de diepzinnige soort. Misschien.
Beste Jan Auke
In reactie op 16 juli 2025 om 15:07
Je hebt geen weet van de mystieke ervaring van Wittgenstein. Het maakt niet uit of het onbetwijfelbaar waar is. Maar ik baseer me op een gesprek, decennia geleden, met een filosoof, die me vertelde over Wittgenstein (1 en 2) en zijn plotselinge omslag. Ook over zijn relatie tot de Wienerkreis en het effect daarvan, vooral betreft zijn “bekering”.
Enkele opmerkingen die de man over Wittgenstein zei troffen mij diep. Vandaar dat ik het nog zo goed onthouden heb: “Dat, waar men niet over spreken kan moet men zwijgen”. Dan bedoelde Wittgenstein, volgens mij, zoiets als het Tao gezien zijn omslag.
Zijn “bekering” had ik begrepen van die filosoof was, dat alle structuur (of zoiets) waar de Wienerkreis zich mee bezig hield door Wittgenstein doorgeprikt werd als leeg. Daarbij zijn hele oorspronkelijke filosofie wegwierp. Dat was voor mij duidelijk: zijn “bekering” zoals je het noemde, was voor mij (gevoelsmatig duidelijk) een mystieke ervaring.
Jijzelf komt met de opmerking: “de laatste zinnen uit de Tractatus -die inderdaad verwijzen naar 'iets' dat de feiten overtreft- bedoelt? “. Dat weet ik niet zo goed meer: ik heb het voor je opgezocht (met behulp van ChatGPT sorry).
In de Tractatus zegt Wittgenstein: ["Het onuitsprekelijke bestaat. Het toont zich. Het mystieke." (6.522) ](en chatGPT vervolgd met)[ Dit is opvallend: hoewel het boek grotendeels over logische structuur gaat, sluit het af met een verwijzing naar het mystieke als het wezenlijke, dat niet gezegd maar alleen getoond kan worden. Het lijkt erop dat hij zich reeds in Wittgenstein 1 bewust is van de beperking van logica om de kern van werkelijkheid te vatten.]
Voort heb ik begrepen dat na zijn “bekering” hij een totaal ander karakter had: bijvoorbeeld hij is leerlingen om vergeving gaan vragen. Dat past dan in het plaatje van mij. Om mijn mening kracht bij te zetten verwijs ik naar Henk Barendregt, wiskundige, logicus en beoefenaar van zenboeddhisme. Hij sprak in Maastricht over “twee spiegels van leegte”. Daar heb ik het hier eerder ook over gehad.
Als logicus verwijst Barendregt naar systemen waarin de klassieke binaire logica (waar/onwaar) ontoereikend blijkt — net als in bepaalde mystieke inzichten waarin paradoxen niet worden opgelost, maar overstegen. Bijvoorbeeld:
In de lambda calculus is het mogelijk dat een term zichzelf toepast (Ω = (λx.xx)(λx.xx)) en tot een vorm van niet-evaluatie of oneindige regressie leidt. Dit reflecteert een structurele leegte of ongrijpbaarheid, vergelijkbaar met śūnyatā.
-wiskundige leegte van formalisme,
-existentiële leegte van mystieke ervaring,
-boeddhistische leegte als basis voor een niet-duale werkelijkheid.
De term “ (Ω = (λx.xx)(λx.xx)) “ kan ik niet lezen en heb ik via ChatGPT (duizendmaal sorry) ik begrijp het als zelfverwijzing zonder “beginsel van voldoende grond” wat ik zelf zo erg leuk vind.
Nou ik heb mijn ei weer gelegd, met respect voor je andere mening en met vriendelijke groet van JanD
p.s. die chatGPT weet nu ongeveer wel waar mijn belangstelling ligt. :-)
Geachte JanD
Als ik jou was, zou ik niet alles op één enkele hoop gooien. Probeer te differentiëren. Dat is overigens ook een les van Wittgenstein II.
De begrippen "leegte" en "oneindigheid" hebben elk diverse betekenissen. Bovendien, een mystieke ervaring van Leegte is nogal paradoxaal. Want zo'n ervaring is in semantisch opzicht allesbehalve leeg maar juist vol geladen met een diepe sensatie. Die Leegte is meer een Volte dan een leegte.
En kijk ook uit met Wittgenstein. Je kunt hem niet voor je karretje spannen.
Jij houdt van grote gebaren. Maar mijns inziens heeft filosofie behoefte aan pietluttige analyses.
Maar goed, jij mag van mij denken wat je wilt. Dat wel. :)
Geacht R.V.
Je schrijft: “Jij mag van mij denken wat je wilt.” Mooi zo, hetzelfde voor jou! :-)
Je schrijft ook: “Bovendien, een mystieke ervaring van Leegte is nogal paradoxaal. Want zo'n ervaring is in semantisch opzicht allesbehalve leeg maar juist vol geladen met een diepe sensatie. Die Leegte is meer een Volte dan een leegte.” Prachtig gezegd R.V. ! Bijna mee eens: die leegte (sunyata) is evenveel vol als leeg.
Dat klopt dus in semantisch opzicht zeg je, (en is meer dan dat). Het is te aan te voelen uit dat, wat Rudolf Otto daarover zegt: “Mysterium tremendum et fascinans”
Dat beschrijft een kernelement van religieuze ervaring, het 'numineuze', dat zowel ontzag als angst oproept. Het verwijst naar een mysterieuze, overweldigende kracht die mensen ervaren en die leidt tot gevoelens van beiden: zowel angst als fascinatie. Deze 'geheel andere' ervaring wordt door Otto gezien als fundamenteel voor het religieuze leven, waarbij het individu zich zowel afgestoten als aangetrokken voelt tot het goddelijke.”
Het is meer dan semantisch: het is een aanduiding van een existentiële ervaring zoals op de grens van leven en dood. Angst voor de onbekende leegte, waar alles verdwijnt, maar tevens de aantrekking van het goddelijke mysterie waar alles mogelijk is. Je zou het kunnen zien als een transformatie of een inwijding in een andere bewustzijnstoestand. Het afleggen van patronen waaraan gehecht werd en opgaan in andere fascinerende bewustzijnstoestanden. Het ervaren van die god dat niet als een object kan worden beschreven/ gereduceerd.
Een kleine correctie voor de logische denker die alles glashelder wil formuleren met het brein: een mystieke ervaring is niet paradoxaal zoals je schrijft R.V., maar echt logisch contradictoir. Dus niet een benadering vanuit het onbekende met een probabilistische benadering met een half, zoals Jan Auke ons wil wijsmaken, maar echt een logisch contradictie. Die helaas niet kan wordt geconceptualiseerd met het brein als men echt meent dat ruimte en tijd en objecten reëel zijn.Ik begrijp dus dat Wittgenstein die leegte heeft ervaren. Dat is iets anders dan hem voor mijn karretje spannen!
Groet van JanD
Geachte JanD
Tot wat ik metapsychologie noem., behoort ook een zekere variant van existentialisme. De basale ervaring van angst en fascinatie. Maar waarom die basale ervaring religieus te duiden? Waarom niet gewoon zeggen dat de natuur angstwekkend en fascinerend is? Ik zie geen dwingende reden om de natuur te vergoddelijken. Al begrijp ik wel waarom de primitieve mens de natuur heeft vergoddelijkt. Denk ik tenminste.
Geachte RV
Je besluit met: “denk ik tenminste”.
De zogenaamde “primitieve mens” uit magische en mythologische perioden en daarvoor, dachten niet zo. Maar voelde dat het breindenkende onderscheid tussen god en natuur een breuk is met de ervaring van eenheid van het AL. Het is ook gevaarlijk dat denken.
Velen trachtten tegenwoordig terug te keren naar dat monadische en daarbij de rationaliteit te behouden als een dienaar van de wijsheid. Om de destructieve invloed van het tegenwoordige rationele denken c.q. de taal c.q. het noumenon te neutraliseren. Volgens de esoterische traditie is het denken constituerend. Dat is eng als je bedenkt dat veel mensen bezig zijn met bommen en granaten en a,b,c,d en v wapens. Ze kunnen een voorbeeld nemen aan het denken van Wittgenstein de tweede. :-) of gewoon gaan zenzitten in het niet-denken-doen in wei wu wei.
Toch erg leerzaam deze Wider utsjoch, leuk babbelen, zouden Bert en Ernie zeggen.
Dat heb ik de hele week gehoord, een oud cassette bandje voor mijn kleinzoon die hier te logeren was. Die kinderliedjes wijsheid gaat dus vóór filosofie en blijft in mijn hoofd zitten: ongevaarlijke kinder wijsheid. Toch een genot nu dat terugdenken aan mijn lieve Flint die één en al energie, fantasie en levensvreugde de is.
Leuk ook die naamgeving: Flint weet dat hij een vuursteen is, vaak gevonden in beekjes in bergen: dus zijn naam verenigd de elementen vuur, water en aarde en het mythologische archetypische berg. En soms doet hij een groepsknuffel samen met opa en oma. Snap je dat dit goddelijk is, R.V. ?
Sorry Jan Auke, de volgende keer gaan we het over logica hebben.
Sorry, geachte JanD,
Kleinkinderen zijn zeer ontroerend maar ik zou toch de term `goddelijk` liever niet gebruiken. Desalniettemin, geniet volop van de mooie momenten met dat kleine dartel spul. Inderdaad, naast ernst is er ook speelse luchtigheid nodig.
En wat betreft "primitief" , dat bedoelde ik niet pejoratief. De vroege mens was intelligent. Ga er maar eens aanstaan, overleven in een zeer gevaarlijke wereld zonder veel hulpmiddelen en zonder veel wetenschappelijke kennis. Maar wel met veel verbeelding.
RV
Het lijkt me beter in te gaan op mijn opmerking over Wittgenstein2 , taalspelen, om niet teveel zijpaden te behandelen. Er is geen essentie, dat is aan Wittgenstein getoond. Dus waar hebben we het over als je over heilig begint. Er zijn mensen die stellen God als liefde voor: ook mogelijk, maar zeer moeilijk te beoordelen. Ervaarbaar maar objectief meetbaar? Ik stop maar R.V. je snapt me niet.
Beste JanD en RV, ik stel voor dat jullie de uitwisseling van gedachten stoppen: het is in niemands belang om veel tijd en moeite te besteden aan een bij voorbaat vergeefse poging om de ander tot andere inzichten te brengen (we weten inmiddels dat dat niet werkt)
Een reactie posten