Een optelsom

De moderne ontdekkingsreiziger verkent niet de aarde, niet het zonnestelsel of het sterrenstelsel, maar de grenzen van het menselijk voorstellingsvermogen. Hij heeft daar ook goede redenen toe, want de omstandigheden op aarde zijn dermate naargeestig, en het bestaan is zo ondoorgrondelijk, dat wie tegen de keer in op het goede hoopt voor de mens, en behept is met een levendige, nieuwsgierige geest, geen andere keus heeft dan op zoek te gaan naar nieuwe hoogten en verten.

Waarom zou er voorbij -of misschien zelfs aan- de grens van ons verstand, waar de omstandigheden ondoorzichtig worden, geen domein te vinden zijn dat ander licht werpt op ons bestaan. Als ons verstand onvolkomen is, en zich van de werkelijkheid -dientengevolge- slechts gebrekkige voorstellingen kan maken, dan is er buiten dat wat voorstelbaar is een wereld die -voor ons- onvoorstelbaar is en buiten dat wat mogelijk is -voor ons- een wereld die onmogelijk is.

Het is overigens de vraag of wij iets kunnen aanvangen met een wereld die onvoorstelbaar en zelf onmogelijk is. Want uit de aard der zaak is duidelijk dat ons verstand, op buitengewone voorstellingen, die zelfs het onmogelijke toelaten, geen greep heeft.

Het is een eenvoudige optelsom dat als ons verstand beperkt is en er grenzen zijn aan ons voorstellingsvermogen, we de wereld in twee domeinen moeten snijden, namelijk een domein waar het verstand zich wel een voorstelling van kan maken en een domein waar het verstand zich geen voorstelling van kan maken. Anders dan bij een landschap dat inmiddels deels is verkend, en dat mettertijd geheel in kaart zal worden gebracht, kan een mens het onvoorstelbare en onmogelijke, niet doorkruisen, bestuderen en beschrijven. Het onvoorstelbare is een terra incognito, voor eeuwig ontoegankelijk. Tenzij een buitengewoon krachtige denkmachine, in de verre toekomst, het onvoorstelbare aan ons voorstelbaar maakt.

De vraag of wij een verstand hebben dat de gehele werkelijkheid in kaart kan brengen, is bepalend voor de vraag of je het 'atheïsme' kunt rechtvaardigen: over een landschap, immers, dat slechts deels is onderzocht, kun je uit de aard der zaak geen absolute uitspraak doen. Je kunt wel onverschillig staan tegenover de gedachte dat God bestaat, en zelfs afkerig, maar een dergelijke houding brengt slechts een opinie tot uitdrukking- en opinies, alhoewel onmisbaar voor het individu om goed te kunnen functioneren, zijn vlinderlicht en leggen geen gewicht in de schaal. 

De vraag of je het atheïsme kunt rechtvaardigen is dan ook geheel afhankelijk van de vraag of ons verstand al dan niet krachtig genoeg is om de werkelijkheid geheel in kaart te brengen. 

Het is echter redelijker om in een of andere zin religieus te zijn dan atheist: immers, de kans dat wij, gegeven onze evolutionaire en tamelijk willekeurige, doelloze ontwikkeling, een verstand hebben dat de werkelijkheid geheel in kaart kan brengen, is tamelijk laag.