Ik bedoel met 'logisch denken' niet dat mensen van nature in staat zijn om de sommen uit het klassieke raamwerk te berekenen. Logisch denken wil zeggen dat je denkwijze en de 'omvang' van je begrip bepaald worden door de zogenaamde 'klassieke wetten'.
Een bewegend-dier-met-een-lichaam kan alleen optimaal handelen als zijn plannen vrij zijn van conflicten. Om de doodeenvoudige reden dat je hand nu eenmaal niet tegelijkertijd gestrekt en gebogen kan zijn. Zou je verstand niet buitengewoon allert zijn op conflicten, dan zou je misschien plannen opstellen die niet uitvoerbaar zijn.
Het is daarom nuttig dat de natuur het lichaam zo heeft ingericht dat dieren ééndrachtig kunnen bewegen en dat ons verstand conflicten vermijdt of opmerkt en wegwerkt.
We weten tegenwoordig -dit is grosso modo te danken aan het werk van Karl Friston- dat het verstand modellen van de wereld gebruikt om te bepalen wat er aan de hand is en wat er moet gebeuren. Het meest fundamentele model waar ons verstand over beschikt is de logische structuur (het logische model). Alle modellen waar we over beschikken -je model van de wereld bijvoorbeeld- moeten overstemmen met het logische model van de wereld. Iets preciezer gezegd: de structuur van alle modellen moet overeenstemmen met het logische model. Een afwijking met het logische model wordt onmiddellijk gecorrigeerd door het verstand.
In Trends in Cognitive Science stond niet zo lang geleden (2024) een artikel waarin wordt uitgelegd dat het brein conflicten oplost door validaties aan cognities te geven. Inderdaad, je lost conflicten tussen handelingen op door ze waarden te geven en deze vervolgens één voor één, naar hun waarde, uit te voeren. Zo voorkom je dat je twee handelingen tegelijkertijd zult uitvoeren. In een bepaalde context is de ene handeling waardevoller dan de andere.
Ons logische model van de wereld is dan ook simpel: een logisch model is in feite een lijstje waarop de 'items' met de hoogste waarde bovenaan staan. Aan de hand van deze lijstjes maken we keuzes; zonder zulke 'logische' lijstjes zouden we geen keuzes kunnen maken.
We hebben dan ook onmiddellijk in de gaten dat iemand niet 'logisch' is: want dan wijkt zijn gedrag af van de waarden die handelingen -naar eigen zeggen- op zijn lijstjes hebben. We weten heel goed dat de eerste plaats op zulke lijstjes geen gedeelde plaats mag zijn. Je kunt niet leven half als atheist en half als theist. Het is met de items op onze lijstjes zo gesteld dat deze worden geregeerd door het logische model (door de logische wetten), dat wil zeggen dat ze moeten voldoen aan de wet van het uitgesloten derde en van non contradictie: het is alles of niets, ja of nee. Halve dingen kan het lichaam immers niet uitvoeren. En het is nooit alles en niets, ja en nee.
Stel je eens voor dat de rechter vonnist dat iemand half schuldig en half onschuldig is: neem je dan zijn romp en benen in hechtenis en stel je zijn hoofd en armen in vrijheid? Of neem je hem dan wel en niet in hechtenis (hoe doe je dat in hemelsnaam).
Allison Gopnik maakt in haar boek over het opgroeiende kind -baby's en peuters- de opmerking dat de buitenwereld voor de kleintjes een 'alles of niets' wereld is. Ze kunnen de bal wel of niet omvatten met hun kleine handjes en armpjes. Baby's en peuters leren van meet af aan dat alle handelingen een uitgesproken 'ja of nee' karakter hebben. En daar is ons verstand dan ook volledig op ingesteld. Om snel en doeltreffend te handelen is ons hele wezen afkerig van conflicten en vaagheden.
We zijn dan ook werkelijk sterk verrast als we ontdekken dat er zaken bestaan die zich niet aan de wetten van ons logische model houden!
Ik heb zojuist het nieuwe boek van Thomas de Padova gelezen, "eeuw van licht", over de ontwikkeling van de kwantummechanica,- en het is werkelijk opvallend hoeveel moeite de grootste geesten van de vorige eeuw hadden met het feit dat kwanta zich halfslachtig laten beschrijven: namelijk als golf en als deeltje. Nog steeds, honderd jaar later, weet geen mens wat hij hier -en van de andere kwantumraadsels- moet denken.
(Een natuurkundige, die zijn verhaal deed in een podcast van de BBC, vertelde dat hij al jarenlang, zo eens in de week, drie tot tien berichten krijgt van mensen die zeggen dat ze de kwantumraadsels hebben opgelost: "Meneer", schrijven ze, "ik heb dan wel geen natuurkunde gestudeerd, maar ik geloof dat ik heb begrepen hoe ..."- en dan volgt er steevast een verhaal waaruit blijkt dat ze het werkelijk niet begrepen hebben. Vermakelijk.)
We doorzien op operationeel niveau snel dat iemand niet handelt in overeenstemming met hoe hij zelf zegt dat de zaken op zijn lijstje gerangschikt staan: de politicus die de corruptie zou bestrijden maar zelf hier en daar wat geld aanneemt; een zedenprediker die zijn handen niet kan thuishouden. We begrijpen onmiddellijk dat hier sprake is van een logisch conflict.
Je hoeft geen logicus a la Gödel te zijn om te zien wanneer iemand zich niet aan zijn eigen lijstje houdt. Het alles of niets karakter van de lichamelijke handeling verraadt welke voorkeuren iemand 'echt' heeft. Logische lijstjes liegen niet. De leraar die zegt dat hij alles over heeft voor de leerlingen, maar zich laat betalen voor bijlessen, handelt niet in overeenstemming met het lijstje dat hij -alweer, naar eigen zeggen- gebruikt als richtsnoer voor het handelen.
De mens is een biologisch wezen en alles draait bij mobiele biologische dieren om het effect van de handeling. Een dier dat langzaam reageert en zijn lichaam niet vlug genoeg in veiligheid kan brengen zal eerder worden gedood dan een dier dat onmiddellijk reageert en zich razendsnel uit de voeten kan maken. Op deze eigenschappen kan de natuur selecteren. (De natuur kan niet selecteren op de metafysische vraag of kwantumdeeltjes echt bestaan: Piet zou in de natuur geen evolutionair voordeel hebben van zijn studie naar de statistische eigenschappen van deeltjes). Alle instrumenten en apparaten in het brein zijn geselecteerd om het lichaam nog een dagje langer te laten bestaan zodat het haar evolutionaire 'opdracht' kan vervullen.
Logisch denken is het belangrijkste model dat ons verstand gebruikt om zo weerbaar (vruchtbaar) mogelijk te zijn. Het verstand, zoals Feldman-Barrett schrijft, is niet bedoeld om mee te denken, maar om bij te dragen aan effectief handelen. En het logische model dat onze denkwijze bepaalt is niet geselecteerd om ons te leren wat de fundamentele structuur van de werkelijkheid is, maar om ons er van te doordringen -bij alles wat we doen- wat de fundamentele structuur van de handeling is: en we hebben deze logische raad hard nodig zodat we niet in de verleiding komen om halfslachtige en strijdige plannen uit te voeren. Want zowel naar links als rechts wegrennen, dat 'trekt' het lichaam niet.
Onze modellen van de wereld zijn dan ook logisch: zo zijn we 'gebekt' door de natuur. Het logische model van de wereld is zelfs zo diep verankerd in ons cognitieve systeem, dat we het logische model apriori aanvaarden (want er is geen alternatief voor dit model). De wereld zelf -zoveel laat bijvoorbeeld het onbegrijpelijke karakter van de kwantummechanica zien- is niet logisch. En eigenlijk spreekt dat ook vanzelf. Waarom zou de orde van de gehele werkelijkheid overeenstemmen met de structuur van een handeling? Waarom zou de instrumentele orde van het biomechanische lichaam tekenend of zelfs bepalend zijn voor de orde van de kosmos?
De enige aanleiding om te geloven dat de werkelijkheid logisch geordend is vinden we in onze eigen modellen van de werkelijkheid. We geloven dat de werkelijkheid, omdat wij er soms in slagen haar logisch te beschrijven, wel fundamenteel logisch geordend moet zijn. Maar we spelen vals, want de modellen van de werkelijkheid -wiskundig, fysisch, chemisch- hebben we zelf logisch gemaakt. Opzettelijk. Immers, wij kunnen niet anders dan logische modellen opstellen: niet logische modellen zouden voor ons volstrekt onbegrijpelijk zijn.
We kunnen absurde stelsels en modellen misschien in abstracto wel construeren, maar operationeel kunnen we werkelijk niets aanvangen met absurde modellen.
Hoe dit werkt kun je zien als je let op het logische stelsel dat de intuïtionist heeft opgesteld. De intuïtionist zegt dat hij de wet van het uitgesloten derde niet aanvaardt. Waarom aanvaardt hij deze wet niet? Omdat hij een andere regel hoger op zijn logische lijstje heeft staan,- namelijk de regel dat je een inzicht alleen mag aanvaarden als je dit kunt bewijzen. Zal de intuïtionist 'zijn' regel nu halfslachtig gaan gebruiken, omdat hij de wet van het uitgesloten derde heeft verworpen? Welnee. Hij aanvaardt de nieuwe regel 'helemaal' en blijft deze consequent gebruiken als de belangrijkste regel op zijn lijstje. Operationeel gezien is de intuïtionist dus schatplichtig aan het klassieke logische model. Overigens beschikt hij niet over een bewijs voor de stelling dat je alleen zaken mag geloven die je kunt bewijzen.
Hetzelfde geldt voor de dialetheïst: hij schaft het beginsel af dat uit een contradictie alles volgt (je noemt dit 'paraconsistentie'). Hij heeft daarmee de angel uit het klassieke systeem gehaald. Vervolgens kan hij contradicties aanvaarden zonder dat zijn model van de wereld extreem 'absurd' wordt. De dialetheïst gebruikt -dit is het operationele niveau- een lijstje waarin de wet van non contradictie niet langer op de eerste plaats staat. Zal de dialetheïst nu in de praktijk zijn logische lijstje ook onderwerpen aan de regel dat contradicties wel toegestaan zijn? Zal hij dus soms de regels op het lijstje veranderen zodat hij feitelijk met meerdere lijstjes moet gaan werken? Welnee: hij blijft operationeel gezien trouw aan de logische wetten. Hij heeft een nieuwe lijstje opgesteld en houdt zich vervolgens streng aan de volgorde die de regels op dit ene nieuwe lijstje hebben. Als hij deze fundamentele logische eis zou laten vallen dan zou zijn dialetheïsme onbegrijpelijk zijn.
Niemand is operationeel in staat om de logische beginselen los te laten. Het zijn eenvoudigweg 'organische' beginselen, die sterk verweven zijn met de bouw en werking van het lichaam. Omdat deze wetten de structuur van het bewegende lichaam transformeren naar de structuur van het denken, zien we niet direct in dat ze evolutionair noodzakelijk zijn: zonder deze wetten zouden we niet in staat zijn om plannen te maken die uitvoerbaar zijn. We zouden niet kunnen profiteren van onze intelligentie. Op operationeel niveau echter zullen we nooit lijstjes opstellen die veranderlijk zijn en waarop halfslachtige regels staan. Het logische model van de wereld heeft ons sterk in haar greep. De natuur is altijd slimmer dan wij zijn.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten