Dawkins op de knieën

Dawkins is een verstokte atheïst. Nooit zul je hem zo 'dwaas' krijgen dat hij gelooft in het bestaan van een wezen met vermogens die ons begrip overtreffen.

Hij voert zijn wetenschappelijke wereldbeeld aan als grondslag voor zijn atheïstische levenshouding.

Volgens Dawkins bestaat de gehele werkelijkheid uit atomen, elementen en moleculen en dat geldt ook voor je verstand- incluis je bewustzijn.

Tenslotte wordt het wereldbeeld van Dawkins afgerond naar de overtuiging dat dit gehele pakket van atomen, elementen en moleculen logisch gesloten is. 

(Nu zal Dawkins zich van deze vooronderstelling vermoedelijk niet bewust zijn: de vraag of de werkelijkheid logisch gesloten is komt uit de koker van de filosoof: alleen iemand die naar de meest algemene wetmatigheden zoekt, omdat hij het naadje van de kous wil weten, komt tot de ontdekking dat 'orde' -en niet 'stof', 'spul'- dient als het fundament van vrijwel ieders wereldbeeld).

In het wereldbeeld van Dawkins is geen plaats voor een wezen dat 'volstrekt onbegrijpelijk' is, omdat de verhalen die we van oudsher over dit wezen en Zijn wereld vertellen niet overeenstemmen met de verhalen die wetenschappers over de wereld vertellen.

Zo zou de mens geschapen zijn door dit wezen- en dat terwijl wetenschappers hebben aangetoond dat wij het product zijn van de natuur. Het oude verhaal moet wijken, het nieuwe verhaal moet verkondigd. 

Wat wil het echter zeggen dat de werkelijkheid logisch gesloten is?

Wel, in eenvoudige taal (geschikt voor leerlingen van het middelbaar onderwijs): als de werkelijkheid logisch gesloten is, dan mag je slechts één verhaal over de werkelijkheid vertellen. 

Het logische verhaal is als een route voor een wandeling: alle paden en wegen moeten in de juiste volgorde vermeld worden in het routeboekje; overal waar een wandelaar meerdere wegen kan kiezen moet een duidelijke keus gemaakt worden. Een script voor een wandeling moet dus voldoen aan de volgende twee eisen: (1) coherente wegen (elk pad en elke weg is een passende schakel in de route), (2) consistente wegen (waar je de keus hebt -het komt regelmatig voor dat je naar links en rechts kunt- moet je 'de knoop doorhakken': in het routeboekje moet de wandelaar het linker of het rechterpad kiezen).

Eénvoudiger kan het niet. Een verhaal over de werkelijkheid heeft de onderliggende structuur van een 'wandeling'; en een 'wandeling' heeft de onderliggende structuur van een 'handeling'. (Kijk, nu begrijp je waarom mijn leerlingen zo 'n voortreffelijk inzicht hebben in de betekenis en herkomst van de twee fundamentele wetten, die de structuur van heel ons doen en laten bepalen: wie niet logisch denkt, kan niet succesrijk handelen. En een dier dat niet succesrijk kan handelen, dient als voer voor het dier dat wél succesrijk kan handelen [het is zo onevenredig: voor de predator heeft de dood van het prooidier slechts de waarde van één maagvulling, voor het prooidier echter heeft het offer dat ze brengt de hoogste waarde: ze geeft alles weg wat ze bezit]). 

Wij zijn geproduceerd door de evolutie om succesrijk te handelen: het brein fabriceert plannen. Dat zijn in essentie 'route-boekjes' voor een doelgerichte handeling. (Je kunt echter beter spreken van 'scripts'). Ons verstand is, zoals Feldman-Barrett en Clark schrijven, 'niet gemaakt om te denken', maar om 'te handelen'. Het brein is eigenlijk een ingenieur (en geen filosoof) in dienst van de firma 'Overleef en Reproduceer', die voortdurend 'scripts' voor nuttige handelingen opstelt. Coherente & consistente scripts, welteverstaan.

Geen wonder dus dat we al onze verhalen in de vorm van een script gieten: onze 'grote' wetenschappelijke verhalen, onze hypothesen, onze geschiedenissen, onze verklaringen, onze wereldbeelden, onze roddels, onze levensbeschouwingen, ja, zelfs onze vakantieplannen. Vanzelfsprekend, want de ingenieur in ons hoofd kan niet anders dan scripts opstellen. Andere verhalen zijn niet bruikbaar en zelfs gevaarlijk: want wie geen goed script heeft, kan misschien in nood niet adequaat handelen. 

Als we geen 'logische' scripts zouden gebruiken, dan zouden we ons wereldbeeld, onze levensbeschouwing, onze meningen en overtuigingen, en wat al niet, niet kunnen uitvoeren: zulke 'niet logische' verhalen zijn als een onbruikbaar routeboekje omdat veel wegen en paden ontbreken (niet coherent) en waarin zelfs wegen en paden tegelijk moeten worden bewandeld (niet consistent). 

Wel, na het bovenstaande lesje over wandel-boekjes is het de hoogste tijd voor een metafysische oefening: zou onze wereld inderdaad de vorm hebben van een 'logisch' routeboekje? 

Wel, vermoedelijk niet. De logische vorm is geschikt voor ons, want wij moeten handelen. Het is duidelijk dat de evolutie ons niet voor niets heeft opgezadeld met het verstand van een ingenieur. Maar wat moet de werkelijkheid met een ontwerp dat geschikt is voor dieren die logisch moeten handelen? Wat moet de werkelijkheid met een routeboekje voor het bewegende dier? Is de werkelijkheid doelgericht (alle zaken met een coherente en consistente orde zijn doelgericht): welnee, daar is geen enkele aanwijzing voor.

Nee, de noodzaak aan een welgeordend wandel-boekje is lokaal (particulier, inherent) en niet universeel. Het is onzin om te denken dat de werkelijkheid gevormd is alsof deze ook werd ontworpen door de ingenieur in ons verstand.

De bovenstaande evolutionaire verklaring is volledig: wij 'projecteren' de logische orde op de werkelijkheid; de werkelijkheid zelf is niet logisch geordend (vandaar dat het geen verrassing is dat de kwantummechanica een tikkeltje merkwaardig is: wel regelmatig [er kan daarom gerekend worden], niet logisch). Anders gezegd: je kunt het gedrag van kwanta wel berekenen, maar je kunt geen 'normaal' routeboekje schrijven voor het pad dat de kwanta volgen.

Met andere woorden: volgens ons beste weten is de werkelijkheid niet logisch geordend/gesloten.

God is -zoals Descartes heeft verdedigd- een absurd wezen. Een absurd wezen voert geen logisch script uit. Als God 'wandelt' dan kan hij meerdere paden tegelijk volgen en bovendien kan hij langs paden gaan die ontbreken en niet in de juiste volgorde liggen. God is niet 'vorm-vast', hij is niet gebonden aan de twee eisen die wij aan verhalen en wandelboekjes stellen: coherentie & consistentie.

Maar dan volgt uit Dawkins redenering -te weten: "God kan niet de schepper van de mens zijn", want dat verhaal is strijdig met het verhaal van Darwin- niet dat God onmogelijk de schepper van de mens kan zijn. God volgt een ander routeboekje, de wegen die hij bewandelt zijn onbegrijpelijk voor ons.

Om te geloven heb je -althans dat denk ik- slechts één inzicht nodig: de werkelijkheid is logisch niet gesloten.