Stephen Hawking, de beroemde natuurkundige, bezwoer bij zijn inauguratie dat de natuurkunde ons spoedig -in ieder geval binnen de duur van een mensenleven- de zogenaamde 'theorie van alles' zou schenken.
Inmiddels is professor Hakwing overleden- en daarmee is zijn ongelijk bewezen. De theorie van alles is er nog niet- en niemand minder dan Stephen Hawking zelf schijnt te hebben gedacht dat deze theorie er ook nooit zal komen.
Althans, dat zegt Thomas Hertog, een leerling van Hawking, met wie hij intensief heeft samengewerkt.
In een interview, aangekocht door de Leeuwarder Courant, vertelt Hertog hoe Hawking, in de herfst van zijn leven, een geheel andere kijk op de vraagstukken van de kosmologie kreeg. Hertog heeft deze nieuwe zienswijze beschreven in een dik boek, Het Ontstaan van de Tijd.
Het boek is geschreven, zegt Hertog, om de volgende paradox op te lossen, namelijk dat enerzijds de natuurwetten helemaal afgestemd zijn op het leven, terwijl ze anderzijds niets van doen hebben met het leven. "Stephen en ik voelden aan dat er dankzij die paradox iets te ontdekken viel, diep in de natuurkunde." "(...) wij koppelen onze kijk op de oerknal aan Darwin en dat leidt tot een geheel nieuwe visie op de grote waarom-vraag."
"Onze kosmos is schijnbaar ontworpen. Het is een schijnbare schepping, maar ze heeft geen schepper nodig. Het karakter van de natuurwetten is het resultaat van een evolutie."
"Dit gaat over de vraag: wat is onze plaats in het heelal? (...) Na de wetenschappelijke revolutie hadden we op deze vraag geen antwoord. Die revolutie heeft de objectiviteit van de wetenschap mogelijk gemaakt. Maar de prijs die we daarvoor betalen is dat de vraag over de plaats van de mens naar de achtergrond is verdwenen."
"[Waar veel wetenschappers doen alsof ze het heelal als het ware van een afstandje kunnen bekijken, zeg ik dat dat niet kan. De mens is onderdeel van die kosmos en dat beïnvloedt onze waarnemingen en onze erop.] Dat is de kern van dit boek."
"Je kunt niet naar het heelal kijken alsof het een soort laboratorium-experiment is. Alsof we de kosmos als goden van buitenaf beschouwen. Daarom zei Hawking aan het einde van zijn leven: we moeten de mensheid, de menselijke blik, weer in het centrum plaatsen. We hebben ons vergist toen we de mens en de wetenschap van elkaar loskoppelden."
"[Het ontstaan van het heelal zal echter altijd een mysterie blijven, want we kunnen niet verder terugkijken dan de oerknal. Je kunt dat dan God noemen of toeval. Wij houden het op toeval."]
"[De theorie van alles zal er dus nooit komen. Althans, niet zoals we dachten. We zullen 'de geest van God' nooit kennen: niemand heeft hier het laatste woord. Juist dat laat ruimte voor spirituele dimensies, kunsten."]
"Twintig jaar geleden zochten we nog een finaal antwoord op alles, maar dat kan dus niet."
(Tot zover mijn verkorte weergave van het vraaggesprek met Hertog. Nota bene: de opmerkingen tussen haakjes komen niet letterlijk uit het interview, ik heb hier en daar vraag en antwoord ingekort.)
18 opmerkingen:
Commentaar: ik geloof niet dat Hertog hier iets opzienbarends zegt. De gedachte dat wij niet met een alwetende blik naar de werkelijkheid kunnen kijken is oud nieuws (onder filosofen althans: Kant). Natuurlijk bepaalt de werking van ons verstand hoe wij de werkelijkheid zien. Ik geloof voorts niet dat Hertog/Hawking een theorie hebben opgesteld die juist is. Het tijdperk van de grote theoriëën is vermoedelijk al helemaal voorbij. We zullen niet beschikken over een finale theorie en zelfs niet over een onvolkomen theorie (die ons zegt hoe alles samenhangt).
Wat wel een 'gamechanger' is, zoals Hertog zegt, is dat wetenschappers weer ruimte willen maken voor de gedachte dat wetenschap mensenwerk is. En dat maakt dit interview de moeite waard. Het laat zien dat we langzamerhand het determinisme van de jaren zestig en zeventig achter ons laten. Wetenschappers onderzoeken alles wat los en vast zit, maar de mens en de ziel en God en het verstand en de vrije wil en het bewustzijn hebben de slag eigenlijk wel overleefd en zullen zo snel niet uit ons vocabulaire over de werkelijkheid hoeven te verdwijnen.
Mensenwerk
Het idee dat ook wetenschap mensenwerk is, is al tamelijk oud. Neem Popper. Die zei keer op keer: wetenschap is het verzinnen en testen van hypotheses en hypotheses zijn per definitie mensenwerk. Popper beschouwde zichzelf als kantiaan, een kritische kantiaan.
In een van zijn beroemde boekjes schreef Hawking: we hebben de filosofie niet nodig. Maar dat is natuurlijk ook een filosofische opmerking en wel een paradoxale. Hawking bedoelde, denk ik: de fysica heeft de godshypothese niet nodig. En dat klopt. Wetenschap, natuur- en cultuurwetenschap dient te opereren zonder de godshypothese.
De godsvraag is geen wetenschappelijke vraag maar een metafysische vraag. Ligt er achter de natuur een instantie verborgen die alles bepaalt? Zo ja, hoe dan? Zo nee, waarom niet? Of valt die metafysische vraag niet te beantwoorden?
Hoe Hertogs visie een uitdaging is voor ongelovigen, begrijp ik niet.
Het idee van een Theorie van Alles lijkt me menselijke overmoed.
RV, deze kosmologische opvatting van Hertog is interessant voor theïsten omdat deze aansluit bij hun inzichten over een schepping. Opeens is er een werkelijkheid ("in den beginne zeide Hij: Boem!") met mensen en een aarde en een zonnetje.
Je kunt principieel nooit verder terugrekenen dan tot aan de Boem!, en dus is het principieel nooit mogelijk om te zeggen dat God niet achter de knoppen zit.
Bovendien zegt Hertog dat alles er op wijst dat het heelal in ieder geval gefinetuned is voor leven (alle fysische componenten zijn zo gaan werken en schuiven (evolutie) dat leven mogelijk is).
Hiermee heb je alle ingrediënten weer uit de vuilniszak gehaald die in de post-Dawkinse atheïsten-theïsten debatten zo fel werden bestreden,- maar nu met een groot principieel verschil: toen konden de atheisten zich nog beroepen op een kosmologisch model waarin er aantoonbaar geen ruimte was voor een schepper, het was een model zonder echt begin. Dat perspectief is nu -nogmaals, volgens Hertogs kosmologie- van tafel. Er is wel degelijk een begin, namelijk de Boem! Het ontstaan van alles is daarom een mysterie en zal altijd een mysterie blijven (aldus H.). Het is nu een klein en eenvoudig gedachtesprongetje om te zeggen: het mysterie is God. Dat is wat bijvoorbeeld ook Falcke onomwonden zegt in zijn boek over de fotografie van een zwart gat.
Want met een mysterie achter de werkelijkheid -officieel erkend notabene door Hawking, die volgens H. rondwaart in het boek als een steeds aanwezige geest- weten theïsten uitstekend raad, natuurlijk. Hiermee heb je de kat op het spek gebonden.
Wat kun je er als atheïst nog tegen inbrengen? Dat het toeval is? Om te weten of iets toeval is heb je gegevens nodig en die heb je niet (bovendien: het ontstaan van 'alles' toeval noemen is nauwelijks is nauwelijks serieus te nemen). Dat je principieel niets kunt zeggen over wat er voor de Boem! was? De theïst wel, want hij beschouwt God juist als een wezen dat groter is dan de schepping én bovendien: het is 'normaler' om te geloven dat er een reden is voor de schepping dan dat er geen reden is voor de schepping.
Jan-A.,
"Je kunt principieel nooit verder terugrekenen dan tot aan de Boem!, en dus is het principieel nooit mogelijk om te zeggen dat God niet achter de knoppen zit".
Daar zit wat in; ik denk dat het waar is wat je hier zegt. Maar het blijft "gelijk spel" want het is principieel evenmin mogelijk om te zeggen dat quanjele niet de oorzaak is van de Boem. Dat God achter de knoppen zit kunnen wij slechts weten als dat werkelijk zo is en dat kunnen wij vooralsnog nergens uit afleiden , in ieder geval niet uit het feit dat wij niet kunnen weten dat hij niet bestaat. Wij zouden dat wel kunnen als wij alles wat waar is zouden kunnen weten, maar het valt op z'n minst te betwijfelen dat wij thans alles kunnen weten wat waar is. Overigens kunnen wij evenmin weten dat quanjele achter de knoppen zit- ik kan althans niet zeggen: "Hé daar, kom eens achter die knoppen vandaan want ik heb je al lang gezien".
vr. gr.,
Jac
Jan-A.,
Gaat het hier over theologie of over filosofie? Dat de theïst wel iets kan zeggen over war er voor de Boem was heeft te maken met het feit dat hij op voorhand reeds veronderstelt dat er een schepper is. Maar dat is vooralsnog nergens logisch verantwoord uit af te leiden.
Nu moet je mij goed begrijpen. Ik ontken geenszins dat er een schepper bestaat. In wat wij tot nu toe weten schuilt in ieder geval voldoende reden om te geloven dat er een schepper bestaat, echter niet om te weten dat dat feitelijk het geval is. Dat er een God bestaat is niet met de filosofie of de logica te achterhalen; het is een kwestie van geloof. En dat het redelijk is om te geloven wil nog niet zeggen dat het onredelijk is om niet te geloven , althans niet volgens de formele logica die universeel geldt.
vr. gr.,
Jac
Jan-Auke
Het is allemaal verstandelijke fantasie, die werkelijk is geworden door geloof.
De oerknal als begin van de tijd is ook een geloof, niet bewezen. Net als het geloof van christenen in een 'christelijke schepper' god en een begin van de tijd, ook niet bewezen. Wat dat betreft hebben de atheïsten en de theïsten hetzelfde westerse wereldbeeld in hun erfelijkheid.
Jouw opmerking: "Wetenschappers onderzoeken alles wat los en vast zit, maar de mens en de ziel en God en het verstand en de vrije wil en het bewustzijn hebben de slag eigenlijk wel overleefd" Dat klopt niet, je luistert naar de verkeerde mensen: die jouw geloof bevestigen.
Groetjes van JanD
JanD, Jac- het is niet mijn visie hoor, die ik hier weergaf. Ik ben goed in staat om de visie van anderen juist weer te geven. Dat hadden jullie toch kunnen weten. Nou ja, goed lezen is en blijft lastig :)
Jan-A.,
"het is 'normaler' om te geloven dat er een reden is voor de schepping dan dat er geen reden is voor de schepping".
Ik wil even goed begrijpen wat hier bedoeld wordt. Wordt er bedoeld: "als er een schepping is dan ligt het meer voor de hand om te geloven dat daar een reden voor is dan dat daar geen reden voor is"? Als dit bedoeld wordt dan denk ik dat iedereen het ermee eens kan zijn, ook zij die niet weten of er überhaupt wel een schepping is of niet.
Als daarentegen bedoeld wordt dat er een schepping is en dat het meer voor de hand ligt dat daar een reden voor is dan dat daar geen reden voor is dan ben ik het er niet mee eens want ik weet niet of er een schepping is. Een schepper ten tonele voeren is het wegwerken van een mysterie door er een nog groter mysterie voor in de plaats te zetten. Dat schiet niet op.
Overigens is er niets op tegen om te geloven dat er een schepper is, net zo min als er iets op tegen is om niet te geloven dat er een schepper is. Maar er is wel iets op tegen om te geloven dat er wel en niet een schepper is. Echter op wéten dat er wel en niet een schepper is niets aan te merken, want als iemand weet dat er wel en niet een schepper is dan is dat natuurlijk waar, want anders kan het niet geweten worden. En wat valt er nu aan te merken op iets wat waar is?
Niets toch? Wéét jij dat er wel en niet een schepper is of geloof je dat? Eerlijk gezegd denk ik dat je dat niet gelooft en dat je het ook niet weet. Dan valt er noch op het een noch op het ander iets aan te merken. Goed zo, ga zo door!
vr. gr.,
Jac
Jac, wat hier wordt bedoeld is het eerste: "als er een schepping is dan ligt het meer voor de hand om te geloven dat daar een reden voor is dan dat daar geen reden voor is".
De meeste mensen vinden het -intuitief, zoals dat heet- plausibel dat het universum een oorzaak heeft- en dan wel een 'intentionele oorzaak' (want een schepping veronderstelt 'planning' en 'overleg'). (Denk ook aan een bepaald type godsbewijzen, de zogenaamde kosmologische argumenten).
Maar waarom is God een groter mysterie dan een mysterie? Kun je mysteriën kwantificeren dan? Komen mysteriën in grammen, meters en kilo's? Dat lijkt me onzin. Maar vooruit, 'bite the bullet' en leg eens uit hoe je het verschil bepaalt tussen het ene en het andere mysterie.
Jan-A.,
Een schepper-God is een groter mysterie omdat je er dan ook nog eens de vraag bij krijgt wat God in hemelsnaam bezield heeft om zo'n onvoorstelbare klote-wereld te scheppen terwijl niemand ook maar het geringste gemis ervaren zou hebben als hij niets geschapen had. Onvoorstelbaar veel en onvoorstelbaar erg leed zou dan voorkomen zijn.
vr. gr.,
Jac
Jan-A.,
Daar komt voor jou -vanwege jouw opvatting over de logica- nog bij de vraag bij: Stel dat God de oorzaak is van alles wat buiten hem bestaat. Waarom zou hij dan een wereld geschapen hebben die wij niet begrijpen als wij haar zouden beschrijven zoals zij is ( als een niet logisch geordende wereld dus)? Verder kunnen wij ons afvragen: waarom schiep hij een wereld waarin hij wel en niet bestaat? Men zou toch denken dat een eenvoudig wezen het met wat minder had kunnen stellen, denk je ook niet?
vr. gr.,
Jac
Bert,
Bedankt voor je uiteenzetting over Gödel.
Ik denk ook dat er geen ware contradicties zijn. Ik begrijp best dat absurdofielen, en zeker diegenen onder hen die nog niet behandeld zijn, wel graag ware contradicties willen zien en daarom een contradictie zoeken in bijvoorbeeld de leugenaar paradox. Neem eens de klassieke zin die in dit verband vaak gebruikt wordt wordt:"Deze zin is niet waar".
Het is klinkklare onzin om hier een paradox in te zien. Met een beetje logisch denken verdwijnt de zogenaamde paradox als sneeuw voor de zon. Want iedere propositie, dus ook deze heeft slechts één waarheidswaarde, namelijk "waar" ofwel "onwaar".
Als wij zouden weten dat de zin waar is dan is de zin natuurlijk waar, dat spreekt voor zich.
Maar wij hoeven helemaal niet te weten of de zin waar is en ook niet of de zin onwaar is.
Het is logisch volkomen verantwoord om te zeggen: Als de zin waar is dan is het niet waar dat de zin niet waar is. En als de zin niet waar is dan is het niet waar dat de zin waar is. Geen spoor van een paradox te bekennen. Maar ja, breng dat absurdofielen maar eens aan hun verstand.
vr. gr.,
Jac
Geachte lezeressen en lezers.
Op 19 augustus 2023 om 14:08 schreef Jan Auke aan JanD en Bert: "fijn dat jullie elkaar gevonden hebben. Misschien willen jullie dan ook de taak op je nemen om Jac verder te onderwijzen. Misschien willen jullie dan aan Jac uitleggen wat de kenmerken zijn van een formeel systeem enz enz ... doe er een scheutje Gödel bij, maar met mate."
Mijn eerste reactie was: ik pas.
Tot vandaag ik zag dat Bert wel een antwoord gaf. Toen dacht ik: ik kan eigenlijk niet achterblijven met een zienswijze van mijn standpunt, waar [tot op zekere hoogte] ook Bert zich in kan vinden.
Ik had al bij voorbaat een antwoord gegeven (19 augustus 2023 om 13:06) maar dat is niet door JanR geplaatst. Maar toch, ik waag het maar om een verzwakte vorm van deze eerdere inzending te geven. Nu een verwaterde beleefde en gekuiste maar niet zo ludieke herhaling van mijn eerdere inzending.
Beste Jac. Een formeel systeem is zoiets als de regels van het schaakspel.
Ik schreef aan JanR: "Zie je niet in dat Jac ook wel gelijk heeft? Hoe hij de leugenaar opvoert die af en toe niet liegt omdat hij inziet dat zijn leugen niet werkt, dat vind ik geniaal. En jij blijft er maar bij dat er een leugenaar is die altijd maar liegt en niet anders kan dan liegen. ... Het is vergelijkbaar met het schaakspel waar opeens de koning zegt, ik ga nu maar eens twee vakjes tegelijk vooruit. Jan-Auke: schaakstukken kunnen niet spreken, en de abstracte leugenaar ook niet. Een anomalie voor dat denken in logica gedoe. De logica is een set regels die verzonnen zijn door mensen die .... (teveel leven in structuren)..(en denken dat het echt is)..Af en toe handig als ik een printkaart voor in de computer moest ontwerpen. Maar dat kan echt wel zonder de regels van Boole.
Wat het snufje Gödel betreft, die zegt hetzelfde als ik hier, de regels zijn mooi en waar, maar het heeft niks met de werkelijkheid te maken. En de werkelijkheid laat zich niet vangen in regels. Alleen doet hij dat op een een ingewikkelde manier.
Je ziet dat er dus verschillende logica's zijn, de logica van echte mensen in de wereld in de ruimte en de tijd en fenomenen. Zoals ik schreef aan JanR: " De mens is geen binaire machine, maar een goddelijk wezens dat kan liefhebben en verliefd worden en ook uit de chronologische tijd kan stappen en de ervaringstijd kan ervaren en dus ook een eeuwigheid in een seconde, die ook de Kairostijd kan ervaren en zich kan verwonderen over wonderen. "
En ik besloot met: "- Het Einstein-blok-universum is slechts een gedachtevorm van Einstein en het is (relatief) werkelijk voor hen die erin geloven." Dus materialisme, fysicalisme, naturalisme is een geloof.
Het geredeneer van rationele filosofen is een soort gezelschapsspel en kan heel gevaarlijk zijn.
Met alternatieve groet van JanD
p.s. Jammer dat die oorspronkelijke bijdrage niet geplaatst is. Maar ik kan me wel voorstellen waarom: ik haalde hard uit.
correctie
in mijn vorige inzending stond:
Op 19 augustus 2023 om 14:08 schreef Jan Auke aan JanD en Bert: "fijn
moet zijn:
Op 19 augustus 2023 om 17:06 schreef Jan Auke aan JanD en Bert: "fijn
JanD, ik had je bijdrage niet geplaatst omdat de draad al gesloten was: als ik de vijftig bijdragen van Jac niet plaats, kan ik moeilijk opeens die van jou wel plaatsen. Gelijke monniken, gelijke kappen. Ik hoop dat je daar begrip voor hebt.
Bert & Jac, sta me toe om een opmerking te maken. Alhoewel Jac dik tevreden is met je uitleg, geloof ik toch dat hij deze niet begrepen heeft. Je hebt hem immers de gevraagde uitleg niet verstrekt?
Hij wil weten waarom de producten van een formeel systeem niet universeel gelden. Hij wilde misschien ook wel weten waarom een formeel systeem onvolledig is, want onze Jac is een nieuwsgierig baasje, maar dat heeft hij dan niet kenbaar gemaakt. (Gödel bewees immers dat een formeel systeem niet in staat is om alle producten te genereren? Over de vraag of geldige afleidingen binnen een formeel systeem universeel gelden zegt hij niets. En over de vraag of contradicties waar kunnen zijn zegt hij al helemaal niets. Die onjuiste opmerking legt Bert hem in de mond.).
Kortom, de uitleg is, naar ik vrees, niet naar behoren en tendentieus (alhoewel het fijn is dat Jac er erg blij mee is).
Ik plaats -tot nader orde- geen bijdragen meer over logica. Het onderwerp is voldoende uitgemolken. Je mag uiteraard wel passend reageren op de kosmologie van Hertog en de theologische consequenties die deze heeft: dat is het onderwerp van deze draad.
Terecht
Het is terecht dat de heer Riemersma voorlopig geen berichten wenst over de logica. Ik ben het met hem eens dat de logica door een aantal zeer te respecteren commentatoren alhier niet voldoende wordt begrepen.
Neem eens Jac:
- Neem eens de klassieke zin die in dit verband vaak gebruikt wordt: "Deze zin is niet waar". Het is klinkklare onzin om hier een paradox in te zien. -
Welnee, Jac, een paradox is een contradictie en de vermelde zin is een contradictie oftewel een paradox.
Wanneer de heer Riemersma de filosofische logica weergeeft, dan is zijn weergave correct. Al met al is de goede man hoog opgeleid in de filosofie.
Een geheel ander probleem is het vraagstuk of er zoiets bestaat als een ware contradictie. Maar voor wie eigenlijk geen weet heeft van de gewone logica, die begrijpt geen sikkepit van het vraagstuk of er ware contradicties bestaan.
En nu een streep.
______________________________________
Een reactie posten