Onbevattelijk

Einstein was religieus (zie: Smedes, God, iets of niets, 2016, p.154ff). Hij schreef:

"De mooiste emotie die wij kunnen ervaren is die van het mysterie. (...) Om te beseffen dat er achter alles wat ervaren kan worden, iets is waar we met ons verstand niet bij kunnen, waarvan de schoonheid ons slechts indirect bereikt: dat is religie. In die zin (...) ben ik een diep religieus mens."

En:

"Mijn religiositeit bestaat uit een nederige bewondering voor de oneindig superieure geest die zichzelf onthult in het weinige dat we van de kenbare wereld kunnen begrijpen. Deze krachtige, emotionele overtuiging van de aanwezigheid een superieure, redenerende macht die zich openbaart in het onbevattelijke heelal, vormt mijn idee van God."

In dit laatste citaat kun je lezen dat Einstein een bewonderaar van Spinoza was: God staat niet 'buiten' de schepping (traditioneel theïsme), maar God is 'in' de schepping (pan-theïsme).

Waar het mij vooral om gaat is (natuurlijk) de gedachte dat wij cognitief beperkt zijn en dat de natuur volgens Einstein 'onbevattelijk' is.

Het woord 'onbevattelijk' is jammer genoeg niet duidelijk. Wat zou Einstein bedoeld hebben toen hij schreef dat de werkelijkheid onbevattelijk is?

-is de werkelijkheid te groot? Is de werkelijkheid een verzameling die te veel elementen bevat (een rommelzolder die je nooit van je levensdagen zult kunnen ordenen). [Denk hierbij ook aan de metafoor van Feynman: de werkelijkheid is als een ui: steeds als je een rok van de werkelijkheid hebt beschreven, is daaronder een nieuwe rok (en begin je weer van voren af aan)].

-is de orde in de werkelijkheid van een andere graad dan onze orde? Heeft de schepper een logica die fundamenteel anders is dan onze logica (volgens positivisten, zoals Rudolf Carnap, is het eenvoudig om het ene na het andere logische stelsel op te tuigen: dit heet 'conventionalisme'. Stel: dat er zelfs een oneindig aantal logische stelsels mogelijk is (!), hoe moet de mens de werkelijkheid dan ooit in kaart brengen...).

-zijn er misschien veel meer metafysische wetten dan wij kunnen achterhalen? [Metafysische wetten zijn bijvoorbeeld: uit niets komt niets voort, voor elke verandering is er een oorzaak, voor elke verandering is er een verklaring, enz.]

-is de werkelijkheid bezaaid met zaken en eigenschappen die niet waarneembaar of meetbaar zijn? Zaken die buiten het bereik van onze zintuigen liggen en die we slechts mondjesmaat -als postulaat- in onze theorieën kunnen verwerken?

-zijn er talloze dimensies (zie ook de metafoor van Feynman, hierboven genoemd): wiskundigen kunnen symmetrieën opstellen tot ver voorbij de 100.000ste dimensie: wat kan een fysicus of metafysicus zich hier nog bij voorstellen?

-is de werkelijkheid misschien zelfs een complex waarin al deze moeilijkheden tegelijkertijd aan de orde zijn!?

Merk op: het heeft geen zin om dit af te doen als 'slechts' speculatie. Immers, uit de aard der zaak kun je over het onbevattelijke voornamelijk speculeren- en zulke speculatie is informatief.

We hebben in ieder geval goede redenen om grondig te twijfelen aan de wijze waarop wij de werkelijkheid ordenen: je kunt laten zien dat logische beginselen contingent zijn.

Als de wereld onbevattelijk is, dan is onze beschrijving van de werkelijkheid per definitie die van een buitenstaander.

Hier is een theologisch onderscheid nuttig. Theologen weten dat ze God niet kunnen beschrijven (want het is geen empirisch object): je kunt God alleen pro nobis beschrijven, dat wil zeggen: vanuit ons perspectief. Zo kun je de natuur ook alleen pro nobis beschrijven, dat wil zeggen: alleen met ons eigen beperkte verstand. 

Hoe de natuur 'in se' (in zichzelf) is kunnen wij niet weten. Het heeft er alles van weg dat Kant -denk aan het onderscheid tussen noumenale wereld (de wereld 'in se') en fenomenale wereld (de wereld pro nobis)- zijn oor goed te luister heeft gelegd bij de theologen.

Misschien zouden natuurwetenschappers dat ook eens moeten doen. -Althans, als ze het vuur willen zien in hun formules (het vuur = dat wat de formules tot leven wekt).