Bizar, maar niet absurd

Het onderscheid tussen zaken die bizar zijn en zaken die absurd zijn is uitermate nuttig. Het was de psycholoog Frith die in de vorige eeuw vaststelde dat het gedrag van 'ontregelde geesten' (deze term is van Draaisma, Douwe) bizar doch rationeel is.

Een bekend voorbeeld van bizar doch rationeel gedrag is dat van mensen die aan het syndroom van Capgras leiden. Deze 'geesten' zijn door een ernstige beschadiging aan het brein niet meer in staat om liefde te voelen voor hun naasten.

Het moet een verschrikking zijn om te ontdekken dat je niets voelt voor je kinderen. 

Om deze anomalie te verklaren smeden deze zieke geesten de meest vergaande verklaringen om te begrijpen waarom hun naasten worden ervaren als koude, ongevoelige wezens.

Zo bedenken de Capgras patienten dat hun eigenlijke geliefden zijn vernietigd door buitenaardse wezens en dat ze zijn vervangen door 'aliens'. 

Omdat je wereldbeeld bepaalt hoe je je gedraagt, gaan ze er vervolgens toe over om hun geliefden, vrouw en kinderen, weg te jagen uit het ziekenhuis- soms met geweld. Vanzelfsprekend doet dit moeder en kinderen buitengewoon veel zielepijn. Het is schokkend om door je eigen (lieve) vader te worden weggejaagd.

Toch is het gedrag van vader wel begrijpelijk en vaak wennen uiteindelijk de kinderen aan zijn bizarre gedrag. Alhoewel de pijn om het gebeurde nog lange tijd blijft bestaan.

Mensen blijven altijd logisch denken, hoe bizar verder hun wereldbeeld ook is.

En vermoedelijk is dat ook de reden waarom ze hun eigen wereldbeeld niet bizar vinden: immers, alle feiten 'passen' logisch bij elkaar? Mensen zien pas in dat hun wereldbeeld wellicht niet juist is als ze worden gedwongen om absurde constructies voor waar aan te nemen.

Je zou nu denken dat dit uiteindelijk een kwestie is van logisch redeneren, maar dat is niet (altijd) het geval.

Een mens is een 'waardensysteem': wij hebben emoties en gebruiken deze emoties om de waarde van onze inzichten/cognities te bepalen. Zo bouwen we met onze emoties een rangordelijk systeem van inzichten op. Een systeem dat geen emoties heeft, kan niet zo'n mooi, evenwichtig rangordelijk wereldbeeld opstellen als wij.

Voorbeeld van de wijze waarop waarden functioneren: "Ik weet dat ik met Jetje naar de schouwburg wil en niet met Marietje omdat ik Jetje liever vind." (Jetje is waardevoller dan Marietje). 

'Thinking is for action!' is een van de belangrijkste inzichten van de moderne cognitie-theorie. Je denkt om te doen; en doen is kiezen (tussen handelingen); zonder waarden, zonder emoties, kun je onmogelijk kiezen: en dus zijn emoties een noodzakelijke voorwaarde om logisch te kunnen denken. Logica zit dus letterlijk 'in the flesh' (zie: Lakoff en Johnson en hun vrijwel gelijknamige boek: Philosophy in the Flesh).

Mensen zijn pas bereid om hun theorieën op te geven als ze zien dat hun waarden in het geding zijn. Geen wonder dat de Capgras patient gemakkelijk zijn dagelijkse zienswijze inruilt voor een bizar wereldbeeld: immers, zijn belangrijkste waarden zijn verloren gegaan? Zijn geliefden 'voelen' niet langer aan als de belangrijkste personen in de wereld (oh, het gruwelijke van dit syndroom)!

Andersom zijn mensen pas in staat om een bizar wereldbeeld weer in te ruilen voor een 'normaal' wereldbeeld als hun waarden (gevoelens) in het geding zijn. Zo beschrijft een persoon dat hij inzag dat zijn complottheorieën bizar en onjuist waren toen hij ontdekte dat de persoon die hem deze theorieën geleerd had en die hij zeer vertrouwde, hem voor de gek hield. 

Zodra leden van een sekte ontdekken dat hun leider onbetrouwbaar is, geven ze daarna ook snel hun bizarre gedachtegoed op. "Ik geloof X omdat hij betrouwbaar en goed is; ik begin echter te vermoeden dat X niet betrouwbaar en goed is." Als de waarden 'absurd' blijken te zijn -je kunt een leider onmogelijk wel en niet vertrouwen- stort vaak heel het wereldbeeld in. 

Mensen stemmen op politici eerst en vooral omdat hun doen en laten bij hun waarden past. 

Ons wereldbeeld 'hangt' aan onze belangrijkste waarden; het 'staat' niet op een stevig fundament van goed onderzochte (wetenschappelijke) waarheden.

Een wereldbeeld is geen gebouw op een fundament, maar een mobile (een hangend kunstobject). Ons wereldbeeld bestaat "uit gebalanceerde hangende elementen die kunnen bewegen op de luchtstroom". Alle elementen van het mobile hangen aan onze belangrijk(st)e waarden.

Tenslotte, om mee te eindigen: Draaisma beschrijft in zijn boek 'De man die zijn hoofd verloor' hoe mensen met bizarre inzichten nooit hun vermogen om logische keuzes te maken verliezen. Ze verwerken al hun 'bizarre verzinsels' rationeel. Mensen worden nooit absurd. 

Voorbeeld: er waren in een inrichting drie mensen die meenden dat ze Jezus waren. Ze begrepen elk echter goed dat de andere twee jezussen (dus) bedriegers moesten zijn. Elke theorie die de onderzoeker aandroeg om uit hun bizarre overtuigingen absurde overtuigingen af te leiden ("jullie zijn alle drie de echte Jezus") werden door de geesteszieke mensen 'niet verteerd'.

Ons brein kan de meest bizarre wereldbeelden smeden en naleven, maar het kan eigenlijk geen absurde wereldbeelden samenstellen en naleven [1] [2].

-----

[1] De verklaring is: als je absurd 'denkt' breng je jezelf in gevaar: absurde inzichten blokkeren je mogelijkheid om optimaal te handelen. Wreder gezegd: je bent letterlijk gehandicapt als je absurde waarden en inzichten 'en masse' toestaat. Bizarre gedachten echter ondermijnen je mogelijkheid om doeltreffend te handelen niet. Ze kunnen zelfs voordelig zijn. Bovendien is ons verstand 'open': wij kunnen heel snel leren en ons zodoende aanpassen aan nieuwe omstandigheden. Daarom is de mens een soort die in veel omstandigheden zich kan handhaven.

Neem de patient met Capgras: hij verzint een bizarre verklaring en kan daarom bepalen hoe hij moet handelen (anders gezegd: hij weet welk 'script' hij moet uitvoeren). Maar als hij een absurd wereldbeeld zou hebben aanvaard, dan zou hij geen enkel script kunnen uitvoeren! (Ik moet mijn kinderen wel en niet vertrouwen is 'onbeweegbaar'/onuitvoerbaar).

Wereldbeelden mogen wat 'moedertje natuur' betreft, die ons allen gevormd heeft, daarom wel bizar zijn, maar niet absurd.

[2] Het feit dat de logische structuur van onze cognities van levensbelang is -zonder deze structuur is optimaal handelen niet mogelijk- verklaart waarom de logische denkwijze 'a priori is': je mag en kan deze denkwijze niet ontregelen. Wie dat wel doet 'verminkt' zichzelf (in zekere zin). Logici, wiskundigen en fysici schrijven artikelen die consistent zijn, zelfs al spreken ze over niet-logische toestanden. Het is vooraf bepaald -feitelijk door de natuur- dat onze 'denk-producten' een logische vorm moeten hebben, zoals het ook vooraf bepaald is dat wij 'lopende wezens' zijn en dat onze magen geen hooi kunnen verteren. -Uiteraard volgt daar niet uit dat de werkelijkheid logisch geordend is, hooguit dat wij deze logisch zullen proberen te ordenen, hoe dan ook.