Zijn affecten (gevoelens, emoties) een bron van kennis? Wel, dat valt te bezien.
Het is in ieder geval zo dat kennis (redeneren, inzicht) gepaard gaat met gevoel. Een wetenschapper die opeens begrijpt hoe de vork in de steel zit zal verheugd zijn. De jaren waarin de onbekende Einstein zijn grote ontdekkingen deed waren de gelukkigste van zijn leven; later, toen hij wereldberoemd was, voelde hij zich vaak mismoedig, want hij slaagde er niet in de natuur verder te doorgronden [1].
Zelfs als we formele afleidingen maken, zijn we pas bereid deze te geloven en uit te voeren als het brein hierbij wat dopamine vrij maakt [2,3].
Mensen met het Capgrass-syndroom zijn niet langer in staat om te 'voelen' dat hun vrouw, zonen en dochters hen 'vertrouwd' zijn. Om de emotionele leegte te verklaren verzinnen ze vaak zeer vergaande verhalen waaruit moet blijken dat de mensen aan het bed niet hun naasten zijn [4].
Het heeft er dus alle schijn van dat emoties nodig zijn om je inzichten een soort werkelijkheidswaarde te geven; wie niets voelt bij de ingewikkelde redeneringen van een filosoof of wiskundige wordt door zulke redeneringen ook niet overtuigd.
De filosofen De Regt en Dooremalen gaan in hun boek 'Het Snapgevoel' (lees dit boek: het is fantastisch!) zelfs zo ver dat ze spreken over 'cognitieve gevoelens' [5].
Onze gevoelens vormen een soort 'brug' tussen (abstract) redeneren/nadenken en handelen: het lichaam wordt door de gevoelens 'bewogen'. En zaken die je niet 'bewegen' zul je niet aanvaarden: wat je gevoelens niet beroert vind je niet overtuigend. Vandaar dat de uitdrukking die filosofen regelmatig bezigen -namelijk: 'ik vind dit argument niet overtuigend'- weinig zegt over de waarde van het beoordeelde argument en veel over de psychologische huishouding van deze filosofen.
Maar dan nu de andere kant van de medaille: kunnen gevoelens ook de bron voor ware kennis zijn?
Wel, als gevoelens ergens te vinden zijn dan wel in het menselijke lichaam. Mensen zeggen dat ze 'vlinders' in hun buik voelen, dat ze zich 'licht' in het hoofd voelen (dat schijnt plezierig te zijn) of dat ze 'voelen' hoe hun handen moeten doen -knowing how- bij het verrichten van een lastig karwei. Nooit zeggen mensen dat ze voelen dat hun liefde zich in de wolken bevindt, dat hun verdriet in de klinkers van de straat zit en dat hun 'knowing how' in het materiaal zit dat ze met hun handen bewerken.
Je zou dus zeggen dat gevoelens, als ze een bron van kennis zijn, ons -om te beginnen- kennis kunnen verschaffen over het menselijk lichaam. Het moet dan mogelijk zijn om met het gevoel als instrument van onderzoek te weten hoe een been is gebouwd of hoe een arm werkt. Aristoteles zou dan reeds een compleet boek over de menselijke anatomie hebben kunnen schrijven louter en alleen door een beroep te doen op zijn gevoelens.
De waarheid is echter dat onze anatomische kennis stapje voor stapje verkregen is door het lichaam minutieus te onderzoeken; en ook nu nog is anatomisch onderzoek -dat is: empirisch onderzoek, met microscopen en gevoelige scanners- de bron voor nieuwe inzichten, bijvoorbeeld in de ingewikkelde manier waarop eiwitten in het lichaam gevouwen worden.
Als gevoelens ons al geen ware inzichten kunnen leveren over de bouw van ons eigen lichaam, hoe zouden gevoelens ons dan kunnen zeggen hoe het heelal gebouwd is of wat de structuur van de werkelijkheid is?
Overigens is de dichotomie 'verstand of gevoel' vals: een gezond mens kan niet toe zonder emoties en zonder verstand. De mens is een hecht geïntegreerde machine, waarin zowel emoties als overtuigingen een belangrijke rol spelen in het genereren van (verstandige) handelingen.
Uiteindelijk komt het er op aan om het lichaam voortdurend op de juiste wijze in beweging te krijgen en te houden: daar heb je zowel je verstand als je emoties dringend bij nodig [6] [7].
(Ooit in de nabijheid geweest van iemand met een ernstige depressie: wel, dan weet je dat niets deze ongelukkige mensen kan motiveren; het ontbreekt hen niet aan inzichten of aan verstand, maar aan (e)motivatie: heel de wereld is 'leeg' en 'donker', niets is de moeite waard (om voor te leven of zelfs maar om voor te sterven). Dit is beslist één van de ernstigste, griezeligste en meest deplorabele toestanden waarin een mens kan verkeren.).
------
[1] Graydom, S, Einstein, 2023.
[2] Feldman-Barret, L, How emotions are made, 2017.
[3] Crippen, M & Schulkin, J, Mind Ecologies, 2020.
[4] Draaisma, D, Ontregelde geesten, 2006.
[5] De Regt, H & Dooremalen, H, Het Snapgevoel, 2015.
[6] James, W, What is an emotion, 1884.
[7] Feldman-Barret en James zijn het niet met elkaar eens over de vraag wat een emotie is. Feldman-Barret ziet emoties als constructies, maar ik geloof niet dat James ze zo ziet. Ze zijn het wel eens over de functie van emoties: ze '(e)motiveren' ons. Gedachten zonder emotionele 'lading' zijn de moeite van het uitvoeren niet 'waard'.
13 opmerkingen:
Volgens Feldman Barrett zijn emoties sociale constructies. Dus nurture, geen nature. Maar zo simpel is het nou ook weer niet. Want voor zo ver ik haar begrijp, zijn voor Feldman Barrett emoties culturele nadere invullingen van basale lusten en onlusten, die wel min of meer aangeboren zijn. Dus emoties in de betekenis die Feldman Barrett hanteert, zijn emoties op een specifieke wijze verweven met allerlei inhouden, betekenissen, die sociaal zijn bepaald. Dus ja, emoties zijn sociale constructies maar niet louter want hun kern bestaan uit natuurlijke, aangeboren lust of onlust.
Voor mij is de emotietheorie van Feldman Barrett niet revolutionair. Maar eerder een soort bevestiging van mijn theorie van concrete semantische netwerken, die overigens niet door mij is verzonnen maar allang rondzingt in de philosophy of mind.
Maar hoe het zij, het is belangwekkend om te weten dat onze dagelijkse emoties zo hun culturele inhoud hebben.
Maar wat zou William James van Feldman Barrett vinden? In elk geval, James dacht pragmatisch. Wellicht zou hij toch wel veel voelen voor de pragmatiek van Feldman Barrett. Wie weet?
Nog eens over de LNC. Nu een dialoog met de AI Gemini die ik mijn vorige opmerking heb voorgelegd. Zie
https://gemini.google.com/app/ec8f2af743cb0f52?utm_source=welcome-email&utm_medium=email&utm_campaign=nl
Desgewenst kan ik een gekuiste versie van 2500 woorden plaatsen.
Opmerkingen achteraf:
Gemini: Ons brein is geëvolueerd om de wereld op een macroscopische schaal te begrijpen.
Ik: Evolutie stelt geen doelen, maar is opportunistisch. Organismen die bepaalde mogelijkheden gaan gebruiken hebben een grotere kans om als soort te overleven. Begrip van de wereld is zo'n mogelijkheid. Daarom hebben sommige meer begrip van de wereld dan de meeste andere aardbewoners. Andere mensen doen hier hun voordeel mee. We hoeven niet allemaal Einstein te zijn.
De huidige kwantumveldentheorie definieert de betekenis van 'deeltje' anders dan de klassieke betekenis.
We zijn geneigd om aan de klassieke betekenis vast te houden maar dat leidt tot onbegrip.
Ook vandaag denk ik ietwat na over de hypothese van Feldman Barrett. Uiteraard gaat het over een hypothese. Want wetenschap werkt nu eenmaal met hypotheses.
Ik heb in mijn boekenkast het boek "De emoties" van Nico Frijda staan. Studentenuitgave zelfs. Maar gewoon gekocht in de reguliere boekenzaak. Waarschijnlijk die grote in Utrecht, denk ik. 1989, denk ik.
Frijda haalt ergens Draaisma aan. Het wereldje van psychologen is niet zo groot.
Frijda behandelt, uiteraard, ook het concept "basisemoties". Voor zo ver ik weet, niet op goedgelovige wijze. Maar wil je als psycholoog door het bos de bomen zien, dan is het misschien wel handig om met slagen om de arm het concept "basisemoties" als provisorische werkhypothese te hanteren.
Aardig is dat Frijda ook refereert aan Darwin. Darwin bestudeerde ook menselijke gelaatsuitdrukkingen en kwam tot de conclusie dat sommige gelaatsuitdrukkingen als zijnde uitdrukkingen van basale emotie internationaal waren. Maar wat dan nog?
Afijn, boeiende materie, onze emoties, hun expressies en hun verwevenheid met de rest van onze gedachtes.
Dus nogmaals, heer Riemersma, bedankt voor uw artikel. Smaakt naar meer.
Jan-Auke: 'Je zou dus zeggen dat gevoelens, als ze een bron van kennis zijn, ons -om te beginnen- kennis kunnen verschaffen over het menselijk lichaam. Het moet dan mogelijk zijn om met het gevoel als instrument van onderzoek te weten hoe een been is gebouwd of hoe een arm werkt. Aristoteles zou dan reeds een compleet boek over de menselijke anatomie hebben kunnen schrijven louter en alleen door een beroep te doen op zijn gevoelens.'
'Als gevoelens ons al geen ware inzichten kunnen leveren over de bouw van ons eigen lichaam, hoe zouden gevoelens ons dan kunnen zeggen hoe het heelal gebouwd is of wat de structuur van de werkelijkheid is?'
Ik begrijp de opbouw van deze redenering niet, bv het gevoel dat de anatomie moet kunnen onderzoeken. Eigenlijk ook niet waar dit opstel als geheel om gaat.
Voor mij bestaat er een scala aan gevoelens. Gevoelens treden op in veel verschillende situaties. Worden ook niet door iedereen gedeeld in dezelfde situatie.
Ik denk dat ik het niet goed begrijp wanneer er gezegd wordt: 'Je zou dus zeggen dat gevoelens, als ze een bron van kennis zijn'....... Door ergens gevoelens over te hebben, kun je inderdaad veel te weten komen. Maar er zijn zoveel soorten gevoelens, zoveel soorten kennis.... Gevoelens kunnen door allerlei oorzaken binnen of buiten het lichaam ontstaan. Gevoelens kunnen bij jezelf ontstaan of je kunt ze overnemen van een ander, zelfs van een dier. Je kunt ze van 'de massa' overnemen (voetbalstadion bv) Via begrafenissen... Ze kunnen 'uit het niets komen, zonder oorzaak. (vreugde bv)
En zo zijn er nog meer verschillende soorten gevoel. (zie vervolg)
Vervolg:
Dan: '[7] Feldman-Barret en James zijn het niet met elkaar eens over de vraag wat een emotie is. Feldman-Barret ziet emoties als constructies, maar ik geloof niet dat James ze zo ziet. Ze zijn het wel eens over de functie van emoties: ze '(e)motiveren' ons. Gedachten zonder emotionele 'lading' zijn de moeite van het uitvoeren niet 'waard'. '
Als ik het goed begrijp, wordt hier een onderscheid gemaakt tussen emoties en gevoelens?
'Gedachten zonder emotionele 'lading' zijn de moeite van het uitvoeren niet 'waard'. Ervan uitgaande dat dit de gezamenlijke gedachten zijn van Feldman-Barret en James denk ik al gauw: 'dat is typisch een mannelijke uitspraak'. Er wordt gesproken over gedachten die (wel of niet) uitgevoerd moeten worden. Het gaat erom of er wel of niet iets *gedaan* wordt.
Er zijn ook gedachten die emotioneel geladen zijn die helemaal niet uitgevoerd hoeven te worden, gedachten die er gewoon mogen zijn. Je zou er gewoon van kunnen genieten bijvoorbeeld. Dat kan gebeuren zonder dat je er iets voor hoeft te doen.
(in mijn optiek heeft elk mens eigenschappen en gevoelens die gekwalificeerd kunnen worden als mannelijk of vrouwelijk)
Aafje, in de gauwigheid: Feldman-Barret is een dame en geen heer (ze heet Lisa Feldman-Barret; klaarblijkelijk een Feldman die gehuwd is met een Barret :). Ik zal in het weekend proberen om (alle) post te beantwoorden.
M/V
Zijn er wel manlijke en vrouwelijke gevoelens? Van nature en/of van culture?
Men zegt dat vrouwen verzorgsters zijn en mannen jagers. Maar komt hierbij niet veel cultuur kijken? Is het een mengsel van instincten en culturele invulling van instincten? Hoeveel instincten heeft de mens?
Maar jongetjes spelen toch liever met autootjes en meisjes met poppen. Genderneutrale opvoeding staat haaks op de natuur. Dat dan wel.
Maar hoe het allemaal zij, vrouwen zijn niet emotioneler dan mannen en mannen niet rationeler dan vrouwen. Maar zeer globaal genomen, er zijn wel verschillen.
Jan-Auke,
De vraag is dus of gevoelens en emoties een bron van kennis zijn.
Ons lichaam zit tjokvol met sensoren. Dat wij slechts 5 zintuigen zouden hebben is een fabel, misschien geldt dat voor sensoren die gevoelig zijn voor indrukken van buiten het lichaam.
Alle zintuigen reageren op impulsen die informatie bevatten en zijn dus potentiële bronnen van kennis.
Door die massale hoeveelheid interne sensoren kennen wij ons lichaam door en door, veel beter dan de wereld buiten ons.
Geen wonder dat we zoveel met ons lichaam bezig zijn. Geen wonder dat ons wereldbeeld door onze eigen interne gevoelens gedomineerd wordt.
We moeten echter toegeven dat de wereld veel groter is dan ons lichaam en omdat die essentieel is voor ons voortbestaan is zouden we daar meer aandacht voor moeten hebben.
Ik vraag mij af of gelovigen niet teveel met zichzelf bezig zijn.
Beste Bert
Misschien moeten we een onderscheid maken tussen lichaamsgevoelens en emotionele gevoelens, kortweg emoties.
Woede is bijvoorbeeld een emotie. Wat zegt woede over je lichaam? Zit de woede in je pink of in je oorlel?
Neemt niet weg dat er natuurlijk allerlei lichaamsgevoelens bestaan. Zoals jeuk in je oorlel. En die jeuk kan zelfs gepaard gaan met woede vanwege die jeuk.
Kortom, onze geest, onze psychè, zit zeer ingewikkeld in elkaar. Allerlei sensorische gevoelen, allerlei psychische, emoties, gedachtes omtrent ons uiterlijk gedrag, meningen, reflecties, vragen, herinneringen, gekke overtuigingen ...
Filosofie tracht enige reflecterende orde te scheppen in onze psychische janboel. Tezamen met goede academische psychologie van diverse makelij.
RV,
Het lijkt mij dat emoties de resultante zijn van hoe het brein de toestand van het lichaam evalueert aan de hand van wat al die sensoren melden. Die kan variëren tussen extreem ongewenst en extreem gewenst en is ook nog multidimensioneel. Sommigen zijn ook uitwendig meetbaar bv. aanwezigheid van verschillende hormonen, bloedsuiker, temperatuur, zuurstofvoorziening, spierspanning, ademhaling, bloeddruk, etcetera.
Bovendien is er nog positieve en negatieve feedback.
Hoe je je voelt wordt letterlijk bepaald door wat je voelt. 'Voelen' laat weinig te raden over lijkt mij.
Aafje, mijn redenering is gericht tegen (a) de gedachte dat er een sterk onderscheid is tussen zogenaamde gevoelsmensen en verstandsmensen, en (b) dat gevoelsmensen toegang hebben tot een geheel ander domein van de werkelijkheid dan verstandsmensen. Het wordt voorgesteld alsof we het hier over geheel verschillende wezens hebben.
Het idee dat het innerlijk van de mens in drie verschillende afdelingen uiteenvalt is een gedachte uit de klassieke oudheid. Plato en Aristoteles schrijven dat de mens bestaat uit een primitieve persoon die alleen zijn lusten wil stillen, een dappere persoon die zijn emoties in bedwang kan houden en een rationele persoon die het geheel bestuurt. Tegenwoordig worden emoties, gevoelens en verstand beschouwd als noodzakelijke onderdelen van één 'darwin-machine'.
Zouden er verstandsmensen bestaan die geen gevoel hebben, dan is hen geen lang leven beschoren. Ze zouden bijvoorbeeld geen pijn merken. Kinderen die niet in staat zijn om pijn te voelen, wrijven zichzelf zo sterk in de ogen dat ze blind worden (ze voelen niet dat ze hun ogen beschadigen). Sommige gevoelens zijn dan ook uitermate rationeel: je kunt een naar gevoel krijgen als iemand je vraagt om geld te lenen; je kunt soms 'voelen/merken' dat je iets niet wilt doen en dan is het verstandig om het inderdaad niet te doen. Maar het is onmogelijk om 'aan je water te voelen' wat de moleculaire structuur is van -ik noem maar wat- glyfosaat. Daarom is het ook niet zo zinnig om te zeggen dat je een gevoelsmens bent: heel veel dingen weet je omdat je ze gewoon geleerd hebt (op school of later op de uni). Gödel 'voelde' -toen hij later al in Amerika woonde en werkte, hij was inmiddels een oudere geleerde- dat een bepaald logisch bewijs niet klopte, maar dat betekende niet dat zijn gevoel hem kon zeggen wát er dan niet goed was aan het bewijs: daar heeft hij nog jaren naar gezocht.
Gevoel en verstand zijn twee vermogen van een mens die beide onmisbaar zijn. Zet mensen daarom niet weg als 'verstandsmensen' of 'gevoelsmensen'. Kennis krijg je door onderzoek te doen en te rekenen; de wens om bepaald onderzoek te doen kan echter goed gemotiveerd worden door 'gevoel'. De wereld is een zeer rijk en ingewikkeld decor dat door alle faculteiten waarover wij beschikken kan worden verkend. Een geleerde die opeens zijn animo en inspiratie verliest zal de zin van zijn wetenschappelijke werk niet kunnen inzien en zijn verstand op zich zal hem niet voldoende 'aanjagen' om het onderzoek voort te zetten. Je moet een soort 'geloof' hebben in wat je doet, dat geldt voor iedereen. Anderzijds, iemand die zo sterk door zijn intuïtie en gevoel gedreven wordt dat hij alles wat zijn gevoel hem ingeeft aanvaardt -omdat het goed voelt- loopt zichzelf voorbij.
Je hebt zeer gelovige mensen die proberen om Gods schepping te doorgronden en begrijpen (Anselmus), maar ook zij hebben daar de nodige (e)motivatie bij nodig; en je hebt mensen die Gods bestaan goed kunnen aanvaarden, omdat een leven zonder God wordt ervaren als een onvolledig en onvolwaardig bestaan, maar ook zij zullen blijven zoeken naar 'inzichten' die bij hun overtuigingen passen.
Jan-Auke,
Je zegt: 'Gevoel en verstand zijn twee vermogen van een mens die beide onmisbaar zijn. Zet mensen daarom niet weg als 'verstandsmensen' of 'gevoelsmensen'. Helemaal mee eens! Het is voor geen enkel mens goed om om een of andere reden 'weggezet' te worden.
Onderscheid maken tussen gevoelsmensen en verstandsmensen is volgens mij vooral een zegswijze voor praktisch gebruik. Bij de ene mens kunnen gevoelsmatige reacties eerst op de voorgrond treden, bij een ander de meer analytische beschouwingen. Zo ken ik iemand die de muziek van Bach heel erg waardeert. Hij heeft mij daar uitgebreid over verteld. Hij vertelde vooral heel enthousiast hoe prachtig hij de compositietechniek vond en hoe de stukken met mathematische precisie in elkaar staken! Ik vond het fascinerend wat hij erover wist te vertellen maar ik weet dat liever niet als ik naar muziek luister. In elk geval niet in eerste instantie! Daar zou ik erg door worden afgeleid.
Kennis kun je op verschillende manieren verkrijgen. Wetenschappelijk onderzoek doen is er één van. Voelen en ervaren speelt ook een belangrijke rol in het verwerven van kennis. (je branden aan het vuur bv)
Aan het begrip intuïtie kun je verschillende betekenissen geven. Voor mij is intuïtie een zekere kennis of informatie die ik alleen door een plotselinge ingeving 'uit het niets' verkregen heb en die ik niet op een andere manier te weten had kunnen komen.
Aafje, je hebt helemaal gelijk- en mijn antwoord en de overige opmerkingen zijn ook niet genuanceerd genoeg. Gevoel kan ons wel degelijk iets leren. Volgens James liggen gevoelens zelfs ten grondslag aan onze logische denkwijze! Het is ook waar dat sommige mensen beter met hun gevoelens kunnen omgaan dan andere mensen en de 'inhoud' van hun gevoelens beter begrijpen. Ik kijk op het ogenblik naar afleveringen van Krabé over Matisse en het valt me op dat Matisse voortdurend zijn gevoel volgt. Het is echter ook zo dat ons gevoel ons ook regelmatig op het verkeerde been zet. Het is lastig om te bepalen of je gevoelens betrouwbaar zijn en dergelijke. Ik moet er nog maar eens goed mijn gedachten over laten gaan...
Een reactie posten