Geen enkel kind zal echter het snoepgoed tegelijk in haar mond kunnen stoppen om het in één beurt op te eten.
Mensen met een zwak voor religieuze en filosofische denkbeelden -zoals ik- kunnen zich in een snoepwinkel wanen als ze college volgen over 'wereld-filosofieën': alle invloedrijke religieuze denkbeelden passeren in die voordrachten de revue.
Religieuze denkbeelden vind je overal ter wereld. Cultureel-antropologen hebben tegenwoordig het vermoeden dat religieuze denkbeelden zijn ontstaan even nadat ons vermogen om symbolisch -talig- te denken is ontstaan [1]. Hier kun je uit afleiden dat mensen behoefte hebben aan religieuze denkbeelden. Ze zijn functioneel.
Waarom religie -en religieuze denkbeelden- functioneel zijn is een vraagstuk op zich. Het aantal theorieën dat zegt in een goed antwoord te voorzien op deze vraag is groot. Wellicht ontstond religie uit angst voor de dood; wellicht ontstond ze omdat religie een groep -maatschappij- kan binden. Misschien bevordert religie de saamhorigheid van een groep, zodat de leden van de groep eerder bereid zijn tot samenwerking. Of is religie eenvoudigweg de kinderlijke wens om zich slaafs te scharen onder de leiding van een alwetende, machtige persoon? [3]
In onze dagen is de wereld 'klein' geworden. We hebben gemakkelijk toegang tot elkaars religieuze ideeën. Een westerling kan confucianist worden of sjamaan of zich bekeren tot bahai of bantu. Theosofie is wellicht het bekendste voorbeeld van een poging om een religie samen te stellen uit (het beste?) wat de wereld aan religieus snoepgoed te bieden heeft.
Voor filosofen roept dit een interessante vraag op: hoeveel snoepgoed kan een gelovige in zijn mond stoppen? Populair is de gedachte dat eigenlijk alle religies één en dezelfde 'bovennatuurlijke/religieuze' waarheid verkondigen, maar dan in volstrekt uiteenlopende termen en facetten. Het verhaal van vier blinde mannen die een olifant onderzoeken is ooit bedacht om deze 'these' te verduidelijken.
Stephen Prothero, die het schitterende boek 'God is niet één' schreef, verzet zich tegen deze 'éénheidsgedachte' [2]. Hij verdedigt luid en duidelijk dat religieuze denkbeelden slecht met elkaar kunnen worden verenigd. Je kunt géén aanhanger van de ba'hai zijn én confucianist. Zijn verdediging voor deze 'anti-eenheids-these' is simpel: alle geloofssystemen zijn ofwel in het ene ofwel in het andere opzicht strijdig met elkaar. Zo gelooft de aanhanger van ba'hai in een God, de confucianist accepteert echter niet het bestaan van een god, maar van een impliciete orde.
Alle eclectische systemen zijn daarom of paradoxaal of ongeloofwaardig of ze bestaan slechts uit stukjes en beetjes van uiteenlopende religies (in het laatste geval doe je echter onrecht aan het geloofssysteem waar je de ideeën uit losgeweekt hebt).
Het grootste gevaar, schrijft Prothero, is dat we het initieel onbekende geloofssysteem verbasteren tot een waterig westers concept dat eigenlijk geen recht doet aan de oorspronkelijke religieuze functie van deze concepten. We krijgen dan een soort westerse sjamaan -doorspekt met Freud en Jung-, een westers, populaire opvatting van het confucianisme -tiktok: ruim je huis op, maak je bed op- en een westerse vorm van reïncarnatie -zonder het kastensysteem, want dat vindt de westerse mens naar.
Wie niet van jongs af aan is opgegroeid in een bepaald geloofssysteem kan dit maar beter met rust laten: de kans dat je er een soort geheel eigen zoet-westerse sausje overheen giet is groot.
------
[1]. Zie Peterson, M, Monotheism, suffering and evil, §1, Cambridge Elements.
[2] Prothero, Stephen, God is niet één, Bakker, 2011.
[3] Mijn eigen theorie is dat we religieus zijn omdat ons verstand verder kan zien dan de 'natuurlijke wereld voor onze ogen'. Als we in staat zijn om abstracte rekenkundige concepten op te stellen, zijn we ook in staat om abstracte concepten op te stellen die ons zeggen wat het bestaan inhoudt (wellicht trap ik hiermee in de valkuil die Prothero beschrijft: ik bezie alle religies hier misschien te sterk door mijn westerse, zakelijk-filosofische bril).
9 opmerkingen:
Jan Auke, het is naar mijn mening een eenzijdig verstandelijk verhaal, dat voorbijgaat aan de menselijke mystieke ervaring.
Stephen Prothero, verzet zich tegen de 'éénheidsgedachte', n.l. dat religieuze denkbeelden slecht met elkaar kunnen worden verenigd.
Ulrich Libbrecht noemt de diversiteit en schijnbaar onverenigbare religieuze denkbeelden de 'oppervlakte structuur' van de religie. Hij heeft zijn lange leven besteed om in die schijnbaar onverenigbare tegenstellingen die (eenheids) essentie te vinden: hij noemt die 'dieptestructuur'.
Jouw stukje zou evenwichtiger geweest zijn wanneer je ook aandacht aan het denken van Libbrecht had besteedt
In artikel één van de beginselverklaring der vrijmetselaren staat:
"De vrijmetselaar zoekt op wat mensen verbindt en tracht weg te nemen wat hen verdeelt, opdat het ideaal van een allen verbindende broederschap gestalte kan krijgen."
Misschien een idee om daar eens langs te gaan?
vriendelijke groet van JanD
Aan de geachte heer JanD
Stond ik laatst voor een boekenkraam.
Daar zag ik merkwaardige boeken staan.
Bijvoorbeeld van Karen Armstrong.
Die veel uit haar duim verzon.
Volgens Armstrong zijn alle religie in wezen, in dieptestructuur, vreedzaam. Jawel, kindertjes, Armstrong kon het weten. Ze was ooit non. En heeft zich heel, heel diep met het wezen der religies beziggehouden.
Maar er zijn geen essenties, geen dieptestructuren. Neem de Islam. De Islam valt uiteen in diverse stromingen en facetten. En die diversiteit wordt niet overkoepeld of onderkoepeld door een essentie, laat staan door een vreedzame essentie.
Heus, we moeten af van dat eenheidsdenken, van de ons voorgehouden eenheidsworsten.
Gelukkig staan de wetenschappen aan mijn zijde. Ook zij verwerpen essenties en hebben oog voor de diversiteit.
En verbinding? Ach, een modeterm. Wat ons zou moeten verbinden, is niet het religieus gezemel van een Karen Armstrong maar respect voor de diverse diversiteiten in natuur en geschiedenis.
Eenheidsdenken ... Eén, één, één. Eén Partij, Eén Vaderland, Eén Leider. Wie zei dat ook alweer? Was dat niet die ene .... ? :)
Neen, vergis je niet. Het fascisme was mede geïnspireerd door het eenheidsdenken.
Jan-Auke,
Wanneer je het hebt over het ontstaan van religieuze denkbeelden, lijkt het me inderdaad aannemelijk dat die zijn ontstaan nadat ons vermogen om symbolisch -talig- te denken is ontwikkeld.
Denkbeelden ontstaan volgens mij pas nadat er gevoelens zijn geweest. Als het natuurlijke proces gevolgd wordt, krijgt een mens eerst honger, daarna komt hij op het idee om op zoek te gaan naar eten. (je kunt dat nog heel natuurlijk waarnemen bij baby's) Twee mensen worden eerst verliefd op elkaar, daarna komt pas het denken over de praktische vormgeving van de verhouding. Kan de mens nadenken over de aard van zijn seksuele gevoelens - en hoe daaraan 'vorm te geven' - als hij zo wie zo geen seksuele gevoelens gehad heeft?
Mensen die als baby en kind in uiterst geringe mate liefde hebben gevoeld en ervaren, zijn voor hun leven ernstig gemankeerd op dat gebied. Iemand die nauwelijks liefde ervaren heeft en dat overleefd heeft, kan erover lezen en denken wat hij wilt, het verhelpt z'n gemankeerdheid in het ontvangen en geven van liefde helaas niet.
Zo lijkt het mij vanzelfsprekend dat de mens waar de cultureel-antropologen het over hebben, eerst in zekere mate een transcendent of religieus gevoel of ervaring heeft gehad voordat hij daar denk-beelden over heeft ontwikkeld. Zelfs kinderen kunnen transcendente gevoelens of ervaringen hebben en niet alle gevoelens en ervaringen op dat terrein zijn 'spectaculair'. Of hoeven dat te zijn.
Bij bepaalde religies - in elk geval bij de christelijke - heb ik een zeer sterk vermoeden dat het de denkbeelden zijn geweest van mensen die zelf geen religieuze ervaringen hebben gehad, die de leer-stellingen hebben bepaald. Jezus heeft immers zelf geen kerk of religie gesticht. Hij - en mensen zoals hij - hoefden niet te bedénken hoe het met God zat, ze wisten het. (en ook nu zijn er heel wat mensen met een dergelijk weten)
RV: 'Maar er zijn geen essenties, geen dieptestructuren. Neem de Islam. De Islam valt uiteen in diverse stromingen en facetten. En die diversiteit wordt niet overkoepeld of onderkoepeld door een essentie, laat staan door een vreedzame essentie.'
Wist je dat het woord Islam komt van het Arabische woord 'salam', wat vrede betekent? Het betekent ook 'overgave aan God'. Dat is in het christendom ook de kern, de dieptestructuur zou je kunnen zeggen: .... 'Uw wil geschiede'.... (uit Het Onze Vader) Jezus aan het kruis: 'In uw handen beveel ik mijn geest'. Ook in het boeddhisme draait het om vertrouwen en overgave. Als je dat op ultieme wijze doet - bij alle godsdiensten - word je Eén.
Het is begrijpelijk dat mensen die geen mystieke ervaring hebben gehad zich daar weinig bij kunnen voorstellen, dat het niet in hun rationele begrippenvoorraad past. Maar RV, ik neem de vrijheid om te zeggen: essentiëler ervaringen zijn er niet, je verenigt je met de Bron. Je wordt één met en in de oergrond van het bestaan, het bestaan van alles. Essentiëler en dieper kan een mens niet gaan al zul je daar geen structuur aantreffen die past in je menselijke begrippenkader.
Als je over goddelijke begrippen denkt - Eén-zijn bv - is het zaak om je menselijke alledaagse begrip daarover te laten varen. Jan-Auke zegt daarover: 'maar hij beschikt ook over denkwetten en inzichten die voor ons schier onnavolgbaar zijn'. Dus menselijke inzichten maken daar de dienst niet uit.
Jan-Auke,
Nog even late reactie op over Stephen Prothero (laptop stuk). Je zegt: 'Populair is de gedachte dat eigenlijk alle religies één en dezelfde 'bovennatuurlijke/religieuze' waarheid verkondigen, maar dan in volstrekt uiteenlopende termen en facetten. Het verhaal van vier blinde mannen die een olifant onderzoeken is ooit bedacht om deze 'these' te verduidelijken.'
En ook: 'Stephen Prothero, die het schitterende boek 'God is niet één' schreef, verzet zich tegen deze 'éénheidsgedachte' [2].
Hij verdedigt luid en duidelijk dat religieuze denkbeelden slecht met elkaar kunnen worden verenigd.'
Met mijn begripsvermogen is de titel misleidend. Het boek gaat niet om wat God is (één of niet één) maar over wat mensen voor ideeën over God hebben en de leerstellingen die mensen ontworpen hebben.
Ik heb zijn boekbeschrijving gezien. (6 mei in 2010, link van JanD) Daarin zegt hij dat de reden om dit boek te schrijven de uitspraak was die hij op school hoorde maar ook als afgestudeerde: 'all the religions are basically the same'.
Als je de opmerking dat alle religies in wezen hetzelfde zijn, net zo vrij vertaalt als kennelijk de bedoeling is met de titel van het boek, kun je begrijpen dat men met 'basically' of met 'in wezen' datgene bedoelt waar het in wezen in elke religie om gaat en dat is God. (Of - op een andere manier gezegd: de meest complete vorm van bewustzijn: Het Al, waarbuiten niets is, ook niet in potentie)
Dat men kennelijk intuïtief aanvoelt dat het in alle religies gaat om dezelfde God (of Het Al-bewustzijn), dezelfde Eén-heid, vind ik heel begrijpelijk. Toen ik voor het eerst bewust in aanraking kwam met andere religies (Islam) was ik niet de enige tiener die meteen doorhad dat er niet twee of meer al-machtige goden naast elkaar konden bestaan. Dan zou in elk geval een van de twee minder 'machtig' moeten zijn....
In elk geval maakte Stephen Prothero wel een paar opmerkingen die ik beslist waardeer (eigen vertaling): 'Als er echt een god/godin bestaat die die naam waard is, zal hij/zij/it in elk geval veel meer moeten weten dan dat wij doen.
'De mens zou nederig moeten zijn, bedenken dat menselijke gedachten niet Gods gedachten zijn.' en 'Alle religies hebben gemeenschappelijk dat God in elk geval veel meer weet over zaken die er echt toe doen dan de mens.'
Aafje, de vraag of alle religies eigenlijk -op een dieper niveau- één zijn is een vraag die ik lastig vind.
Het is een filosofische kwestie; en filosofen beantwoorden vragen door posities in te nemen en deze posities goed dicht te timmeren met argumenten (waarbij genoteerd: intuitie en prive-ervaringen gelden niet als -algemeen toegankelijk- argument).
Je hebt grofweg pluralisten, inclusivisten en exclusivisten. Al deze stromingen kennen hun voordelen en nadelen. (Let wel: het gaat hier om de vraag welke religie de ware is: de centrale notie in dit debat is dus 'waarheid').
Prothero is een exclusivist: hij gelooft dat een aanhanger van religie a (doorgaans) geen aanhanger kan zijn van religie b of c of d of enz. Zijn sterkste argument is gewoon empirisch: in alle religies komen schisma's voor. Zelfs het taoisme, een religie die niet sterk door dogma's en leerstellingen beperkt wordt, kent zijn scholen en stromingen (bijv. zo zijn er taoisten die het Dao zien als een bovennatuurlijke kracht en taoisten die geloven dat het Dao eigenlijk een persoonlijke god is). Zulke schisma's zijn voor de gelovigen vaak zo ernstig dat ze de strijdige opvattingen niet willen aanvaarden.
Ik vind het een lastige discussie, en beschik -voor mezelf- niet over definitieve argumenten. Het pluralisme van John Hick vond ik altijd erg inspirerend, maar het exclusivisme van Prothero is erg sterk.
Jan Auke
Over je antwoord aan Aafje over Prothero.
Bedankt voor je verwijzing naar John Hick, ik heb meteen gedownload:
International Journal in Philosophy and Theology 71(2), 159-179.(....).
WAAROM ERGEREN THEOLOGEN ZICH AAN JOHN HICK?
https://lirias.kuleuven.be/retrieve/190265
Ik hoop dat ik er tijd voor vind, ik ben nu bezig in de "filosofie met de vlinderslag" Woei-Lien Chong in voorbereiding voor lezing vrijdag en heb net "het principe verantwoordelijkheid" van Hans Jonas opgehaald in de boekwinkel. Ik lees nogal langzaam.
Ik vermoed dat het verschil in denken van Prothero en Hick bij beiden voortkomt uit diep (min of meer of helemaal) onbewust 'eenheids'gevoel. Dat gevoel komt m.i. voort uit de hiërarchische plaatsing van dat 'eenheidsgevoel'. Bijvoorbeeld bij de eigen ego, de familie, stam, godsdienst of natie of globalistisch, kosmisch gevoel. In de psychologie bekend als "beloningness". Een argument daarvoor kan zijn dat er mensen zijn die hun leven opofferen voor het "grote" ideaal. Dat "grote" ideaal kan leiden tot zelfmoord terrorisme of plat leggen van (vlieg)verkeer door XR enz enz. Dat is dan de onzichtbare kracht die de structuur bij elkaar houdt "dat wat samenhangt" (zoals R.V. vindt)
groetjes van JanD
Jan-Auke,
Nog meer in de snoepwinkel:
Een automatische conversatie tussen twee instanties van Claude, de AI van Anthropic.
Klik hier voor een Nederlandse vertaling.
Iets dergelijks deden we als kwajongens door stiekem bij iemand die 2 telefoons had twee nietsvermoedende mensen op te bellen en de hoorns omgekeerd tegen elkaar te houden. Dat was wel lachen maar niet zo intrigerend als het gesprek tussen die twee machines waar nota bene God in genoemd werd.
Jan- Auke,
Je zegt: 'de vraag of alle religies eigenlijk -op een dieper niveau- één zijn is een vraag die ik lastig vind.'
Het verbaast me niet dat je zegt dat je het pluralisme van John Hick altijd erg inspirerend vond. Dat vind ik mooi gezegd, dat je het altijd erg inspirerend vond.
In vergelijking met S. Prothero weet ik natuurlijk weinig van alle verschillen tussen de religies. Er schijnt ook niet bij iedereen overeenstemming te zijn omtrent het begrip religie, dat maakt een gesprek erover extra lastig.
Wat zou het eigenlijk moeten inhouden, dat één religie de ware is? Naar welke waarheid is men dan op zoek? Dat God alleen te benaderen is of te vinden zou zijn via de ene ware religie? Zelfs een atheïst kan ineens een religieuze ervaring krijgen en zich één met God (de Bron) weten en dat zo ervaren. Ik kan niets met het idee dat er één religie zou zijn die de ware is. Ik denk dat iedereen het beste uit is met een oprechte houding tov religie, tov God - of men nu gelovig is of niet. Dan is men altijd op de juiste plek tov God - de Bron.
Een reactie posten