Existentiële keuzes 2.0 (tekst volledig herzien)

Het zijn de existentialisten geweest die hebben begrepen dat de logische wetten onlosmakelijk verbonden zijn met onze handelingen en, op hun beurt, dat onze handelingen de grondslag zijn voor de ethiek. Sören Kierkegaard, die je mag beschouwen als de 'godfather' van het existentialisme, heeft zelfs zijn belangrijkste werk de naam gegeven van een logische wet: (je handelt) wel-óf-niet. In het kielzog van Kierkegaard meende Jean-Paul Sartre dat de betekenis en waarde van ons gehele leven afhankelijk is van zulke logische keuzes. De existentialisten spraken overigens niet van 'logische keuzes' maar van 'existentiële keuzes'. 

Ons leven bestaat uit een onophoudelijke reeks keuzes. Nauwelijks hebben we de ene beslissing genomen of de andere keus dient zich al weer aan. In sommige gevallen gaat het om keuzes die van weinig belang zijn, in andere gevallen gaat het om keuzes die van levensbelang zijn. Aangezien we ons op een tweesprong niet kunnen vermeerderen tot twee personen, die zijn weg zowel 'enerzijds' als 'anderzijds' kan vervolgen, zullen we een keus moeten maken (we kunnen ook blijven staan en nóch naar links nóch naar rechts gaan: maar welbeschouwd is dat ook een keuze). Onze keuzes kunnen zelfs fataal zijn, zoals in het beroemde Schotse volksliedje: jij neemt de 'hoge' weg en ik de 'lage' weg (maar wie de lage weg neemt sterft) en zo zal ik eerder in Schotland zijn dan jij.'

Het probleem is, schreef Kierkegaard, dat we de betekenis van onze keuzes pas begrijpen als we terugblikken op ons leven, maar dat we de keuzes moeten maken als we aan het begin staan van ons leven. Het leven is dus zo aangelegd dat we de waarde van onze keuzes lastig kunnen bepalen. We beschikken niet over een schema of programma waaruit we steeds de juiste keuze kunnen afleiden. Ons enige houvast vinden we in ons wereldbeeld, het bouwsel van waarden en voorkeuren, dat op onze eigen aard en ervaringen is toegesneden. Hoe jonger we echter zijn hoe minder goed dit wereldbeeld is uitgewerkt. Pas later, als we door schade en schande de nodige ervaring hebben opgedaan en langzaam beginnen te begrijpen wie we zijn en hoe we willen doen, en beter weten welke inzichten bij ons passen en welke inzichten volstrekt niet bij ons passen, zijn we in staat om betere keuzes te maken. 

Maar zelfs de oudere mens, ook al weet hij beter wat hem past, voelt het gewicht van de vele keuzes op zijn schouders drukken. We worden bedolven onder de mogelijkheden. De logische denkwijze dringt zich aan je op in de vorm van lastige vraagstukken. Het is bijvoorbeeld de vraag of je recht hebt op spaargeld -zo aangenaam voor later- als je ook de keus hebt om tenminste een deel van je kapitaal te schenken aan mensen die in stervensnood verkeren. Wie niets doet voor anderen, terwijl hij daartoe wél de middelen heeft, blijft elke dag opnieuw in gebreke. Eerder kruipt een kameel door het oog van de naald, schrijft de bijbel, dan dat een rijkaard zijn geld weggeeft. De logica van het vraagstuk is echter kristalhelder. Je kunt het dilemma niet manipuleren om je geweten te sussen. Het is bijvoorbeeld logisch niet mogelijk om je spaargeld te vermeerderen tot twee delen, zodat je het volle deel kunt behouden en kunt weggeven aan mensen in nood. Ook de middenweg is afgesneden. Het is onmogelijk om je geweten te misleiden door je geld wel-noch-niet te schenken aan een goed doel. Je hebt eenvoudigweg géén andere keus dan óf goed en wel te erkennen dat je je geld wilt houden óf een deel van het geld te schenken aan een goed doel. De logica van het handelen is onverbiddelijk. Het is een gloeiende naald die in een buil wordt gestoken en de dikke, bleke etter naar buiten drijft. Je heimelijke gedachten en overtuigingen worden door de logische wetten vertaald in handelingen, dat zijn 'voldongen feiten'. Je schenkt je geld wel of niet aan een goed doel. De redenen die je voor je handelswijze aanvoert zijn verder van geen belang.

De logische wetten maken van elke mogelijke keus eerst en vooral een ethische keus: je keus is altijd een 'volledige' keus waarop de aandacht van het geweten zich kan richten. Volgens Peter Singer, de Australische filosoof, is iedereen met een goed inkomen verplicht om maandelijks tien procent van zijn loon te betalen als ethische belasting. Je kunt je logisch gezien niet aan deze plicht onttrekken. De logica van het handelen verplicht je om in gebaar duidelijk te maken wat je ethische overtuigingen zijn. Je kunt onmogelijk wel-én-niet geld schenken of wel-nóch-niet geld schenken. De logische grondslag van het handelen biedt ons geen uitweg: je móet kiezen, daar helpt geen lieve moeder aan. Jij en jij alleen kunt de knoop doorhakken; jij en jij alleen bent verantwoordelijk.

Het geniale van logisch handelen is dat dit systeem van het lichaam een aanwijzer maakt die met een simpel 'ja' of 'nee' zijn eigen morele waarde aangeeft. 

Sartre zette de verantwoordelijkheid van de mens die voor een belangrijke keuze staat extra zwaar aan. Hij schreef dat wie zijn keuzes wil ontlopen 'ter kwader trouw is'. Je kunt je echter afvragen of het noodzakelijk is om onze keuzes moreel te verzwaren. Het punt is dat een mens logisch gezien zijn verantwoording niet kán ontlopen. Je kunt onmogelijk halfwassen keuzes maken. Je schenkt of je schenkt niet en een om- of middenweg zul je niet vinden. De logische wetten stellen je voor een voldongen feit: je kunt voor de gesloten deur blijven staan of je kunt de deur openen en naar binnen gaan: halfweg in de opening blijven staan is geen oplossing. 

Het doet er niet toe of je de zwaarte van de keuzes die we moeten maken wilt inwisselen voor lichtheid. Wie zorgeloos de schouders ophaalt en denkt 'ik zal me daar gek zijn om een extra belasting te betalen!' staat logisch gezien voor hetzelfde dilemma als de persoon die zwaarmoedig van aard is en -handenwringend- langdurig peinst en tenslotte, met pijn in het hart, besluit om de maandelijkse ethische belasting niet te betalen. Logisch gezien komen lichtheid en zwaarte bij de afweging op het zelfde neer: in beide gevallen besluit iemand om de Singer-belasting niet te betalen en de noodlijdende mens niet te helpen. 

De logica van het handelen laat zich niet misleiden door lichtheid of zwaarte. We kunnen onszelf -en God- niet misleiden. Het zou voor veel mensen een zegen zijn als we minder verstand hadden en het ethische gewicht van onze keuzes domweg over het hoofd zouden mogen zien. De waarheid is echter dat de mens beschikt over een krachtig verstand met een groot voorstellingsvermogen; wij zijn uitstekend in staat om de betekenis van onze handelingen te berekenen en ook kunnen we de waarde van onze inzichten goed bepalen. We zijn ons zodoende het bereik en de betekenis van onze handelingen uitstekend bewust. Ik begrijp heel goed waarom Singer een ethische belasting wil invoeren: als alle mensen in het rijke Westen maandelijks tien procent van hun loon afstaan is binnen korte tijd de ergste armoede -en de honger!- verdwenen. Een mens is niet onnozel. We kunnen logisch gezien niet anders dan uitgesproken keuzes maken én we zijn ons bewust van de betekenis die deze keuzes hebben.