Jolij, J, Wat is bewustzijn nou eigenlijk? (2.0)

Wetenschappers met een bezige geest schrijven graag populair-wetenschappelijke boeken. In een popwet-boek kun je de teugels laten vieren. Je hoeft niet elke bewering te verantwoorden. Het genre biedt wetenschappers de gelegenheid om creatieve invallen en gissingen aan leken én vakgenoten voor te leggen. Ook is het eenvoudigweg aangenaam om voor een groter publiek uit te weiden over je vakgebied. Een hoogtepunt in dit genre is vermoedelijk Dawkins 'Het Zelfzuchtige Gen'. Jolij voert de vrijheden van dit genre tot het uiterste door; hij maakt wel erg gretig gebruik van de ruimte die het popwet-boek biedt. Hij windt daar overigens zelf geen doekjes om. De ideeën die hij verdedigt zijn nogal gewaagd.

Vanzelfsprekend verleidt het onderwerp 'bewustzijn' nadenkers (geleerden en filosofen) tot vergaande bespiegeling. Bewustzijn is nu eenmaal een vreemd goedje. Het is lastig om bewustzijn te doorgronden. Wetenschappers krijgen er moeilijk de vinger achter. De (vele) verklaringen die tot nu zijn bedacht zijn niet bevredigend. Jolij laat een handvol 'academische' verklaringen de revue passeren en voorziet ze van kritisch commentaar. Zijn conclusie is dat 'we' (westerser wetenschap) er niet goed uitkomen. De beste kandidaat is misschien nog wel Tonino's 'phi'-model dat wetenschappers in staat stelt om te berekenen hoe 'bewust' een systeem is. Maar Jolij merkt op dat het model impliceert dat ook simpele instrumenten zoals een thermostaat een zekere mate van bewustzijn hebben. Bovendien maakt het model niet duidelijke hoe bewustzijn werkt. Je legt slechts een correlatie tussen bewustzijn en brein. 

Jolij zet al vrij snel een streep door de 'fysicalistische' pogingen om bewustzijn te ontleden. Hij maakt vervolgens de overstap naar een 'geheel andere opvatting', namelijk het religieuze Indiase inzicht dat bewustzijn -en niet materie- de grondstof van de werkelijkheid is. Deze stap ligt voor de hand: immers, als bewustzijn niet in een naturalistisch model past moeten we omzien naar radicaal andere modellen. Waar in naturalistische modellen bewustzijn wordt gezien als een illusie, daar wordt in de Indiase modellen juist onze wereld van hout en steen gezien als een illusie. Wat dat betreft is de logische denkwijze van Indiase en Westerse nadenkers niet verschillend, ze maken alleen andere keuzes. 

Jolij geeft de voorkeur aan een 'derde weg'. Hij meent dat de moderne natuurkunde vreemd genoeg is om bewustzijn te verklaren. Hij is zich er terdege van bewust dat dit een gewaagde stap is, want het wemelt op het net van de exotische 'kwantum & bewustzijn'-theorieën. Maar geheel onzinnig is het verband tussen bewustzijn en kwantummechanica niet. In ieder geval speelt 'de waarnemer' (bewustzijn) een belangrijke rol in de kwantummechanica. Bewustzijn en wereld zijn op een of andere manier met elkaar verknoopt. 

Vervolgens rukt Jolij -'we mogen in dit boek tenslotte speculeren'- het hele pak met 'verdachte' wetenschappelijke opvattingen open: Sheldrake, Jung, parapsychologie en hogere dimensies komen voorbij. Tussen de regels door doet Jolij erg zijn best om kritisch commentaar te leveren op zijn eigen vergaande zoektocht, maar erg overtuigend komt dat tenslotte niet over. 

Wellicht vergaat het andere lezers zoals het mij is vergaan: murw geslagen door de zoveelste stap die me verder het moeras invoert ben ik tenslotte afgehaakt. Ik geloof het verder wel. Uiteindelijk vind ik de rekenmethode van Tonino al exotisch genoeg. Als Jolij tenslotte zijn eigen Q-theorie uit de doeken doet ben ik al lang afgehaakt. Het is naar mijn smaak te veel van het goede. Mijn verstand kan zoveel speculatie eenvoudigweg niet verwerken. Maar voor mensen met een soepele geest is dit natuurlijk een geweldig boek, want Jolij trekt alle registers open. Uiteindelijk berust het oordeel over dit werk dan ook geheel op de smaak van de lezer. Jolij zelf is een sympathieke wetenschapper met een nieuwsgierige geest; gelijkgestemde zielen zullen Jolij's boek verkiezen boven de vele andere (dorre?) werken die reeds verschenen zijn over bewustzijn. 

Tenslotte heb ik nog wat kritiek.

Jolij doet een beroep op de filosofie van Popper. Maar het komt me voor dat hij Poppers opvattingen verkeerd weergeeft. Falsificeren wil niet zeggen dat je 'simpelweg' een theorie probeert te weerleggen (falsificeren is niet synoniem met weerleggen). Het gaat hier om een bijzondere methode die gebaseerd is op de veronderstelling dat zogenaamde 'cruciale testen' mogelijk zijn. Jolij geeft in zijn eigen boek, zonder dat hij het beseft, voorbeelden waaruit blijkt dat poppers concept van een cruciale test niet levensvatbaar is (bijvoorbeeld als hij beschrijft hoe Penrose de kritiek op zijn theorie weerlegt, opnieuw weerlegt en wederom opnieuw weerlegt: dat is niet bepaald een 'cruciale test').

Jolij is, jammer genoeg, geen groot stilist. Zijn proza is hier en daar zelfs lelijk. Ook is zijn neiging -noem het een stijlmiddel- om de lezer nogal joviaal te bejegenen een tikkeltje irritant. Een boek is geen 'spreker'. Je wilt een boek vaker oppakken. Je bent dus niet opnieuw 'verbaasd' of 'verrast' als je een bepaalde passage voor de tweede of derde keer leest. 

Tenslotte geeft ook Jolij geen antwoord op de vraag wat bewustzijn is. De titel van het boek is bedrieglijk. Helaas krijgt de lezer, als vergoeding voor de wijdlopige speculatie, ook geen gedegen overzicht van de huidige stand van zaken: ik mis een evolutionair 'kader' (waarom zou bewustzijn ontstaan zijn, wat kan de evolutionaire functie van bewustzijn wezen), ik mis een goede uitleg over rekenmachines en bewustzijn, ik mis het onderzoeksprogramma over lichaam en bewustzijn (embodiment) en ik mis een enkel woord over de in zwang zijnde opvatting dat bewustzijn een vast bestanddeel van de werkelijkheid is (panpsychisme).

Voor de intellectuele durfal is dit echter het leukste (beste?) boek over bewustzijn dat voorhanden is.

Jolij, J, Wat is bewustzijn nou eigenlijk?, boek & ebook.