Bewustzijn wordt door filosofen beschouwd als een bastion dat door onderzoek niet kan worden geslecht. Toch bestaat er al sinds jaar en dag een wetenschappelijke theorie van bewustzijn, de global workspace theorie, die een goede verklaring voor bewustzijn kan verstrekken.
In de afgelopen jaren is deze theorie zo goed onderbouwd dat ze moet worden gezien als 'de theorie van bewustzijn'. Met andere woorden: het is onjuist dat er geen goede wetenschappelijke theorie van bewustzijn is.
Global Workspace Theorie (GWT of, iets bescheidener, gwt) is een tamelijk eenvoudige theorie. Volgens deze theorie is het brein een groot bedrijf dat uit vele afdelingen bestaat. Zo hebben we achter in het bedrijfspand de afdeling 'zien & kijken' oftewel de v-afdeling. Hier komt de niet aflatende stroom visuele prikkels binnen die door het personeel van de v-afdeling onmiddellijk wordt geanalyseerd en geconceptualiseerd. Uiteindelijk levert de v-afdeling een herkenbaar plaatje van iets in de werkelijkheid af. Misschien het plaatje van een fiets of van een kopje of van een gewapende hand.
We vinden in dit bedrijf de meest uiteenlopende afdelingen. In al deze afdelingen wordt iets geproduceerd dat belangrijk is voor het bedrijf, dat spreekt. Zo worden er geluiden, smaken, geuren en aanrakingen verwerkt, maar ook bewegingen, inzichten, herinneringen, kennis, woorden,- alles wat een dergelijk bedrijf nodig heeft om goed te functioneren.
Steeds als één van deze afdelingen iets heeft geproduceerd wat -om welke reden dan ook- van belang is, valt het op temidden van alle andere producten. Het wordt sterk belicht. De technische term voor dit proces is 'ignition' (ontbranding, het is van 'brandend belang' of 'het komt in het licht te staan'). Ignition bestaat uit twee stappen. De eerste stap is de werkelijke 'ignitie'. Een welbepaald 'product', een mentaal maaksel, uit een van de afdelingen krijgt opeens toegang tot een zeer grote ruimte; de deur tussen de afdeling waar dit product wordt gemaakt en de grote hal zwaait open en dan wordt het arme maakseltje met een flinke zet naar binnen geduwd. Daar staat het dan opeens met zijn ogen te knipperen in het volle licht. De tweede stap is nog griezeliger, want nauwelijks staat het arme mentale maaksel -een plaatje, een inzicht, een onverwachte aanraking- binnen of het hoort hoe alle deuren, ook die toegang geven tot andere afdelingen, achter haar in het slot vallen. In de hal mag slechts één mentaal maaksel per keer naar binnen.
Een mens is zich pas bewust van de producten die de vele verschillende afdelingen maken als deze aantreden in de hal en fel belicht worden. Bewustzijn is (=, identiek) een mentaal 'iets' dat in de grote hal staat, in de global workspace.
Alle afdelingen hebben toegang tot deze global workspace en vanuit deze global workspace kunnen alle afdelingen worden bereikt (bi-directioneel). De kracht van deze constructie is dat de mentale maaksels, als ze in de hal staan, verder verwerkt kunnen worden door alle andere afdelingen. Bewustzijn is dan ook het gevoel dat je opeens 'weet' wat je moet doen gegeven een bepaald inzicht. Bewustzijn maakt ons 'ruimer', 'groter', 'intenser'.
Feitelijk is de hal dus een enorme werkplaats die toegankelijk is voor alle afdelingen. Dit komt goed overeen met ons idee 'hoe bewustzijn voelt': bewustzijn 'verruimt' ons, alsof we op een hoogte staan en de dingen beter -intenser- zien.
Misschien kun je Global Workspace Theory beter beschouwen als een 'werkterrein' waar neurologen nog volop mee aan het werk zijn, maar dat al stevig in de steigers staat (Kuhn zou zeggen: het is een vruchtbaar paradigma). Veel details van het brein moeten nog onderzocht worden (speelt de voorkant van het bedrijf de belangrijkste rol? Welke neuronen zijn hierbij betrokken? Hoe werkt 'ignition' precies in het brein? Enz.). Wat wel duidelijk is is dat de 'global workspace' bestaat uit een dicht netwerk van neuronen die, als de tentakels, uitlopers hebben naar alle hoeken en gaten in het brein. Vanuit dit netwerk heb je heel het brein 'in je macht' of 'tot je beschikking'. Vandaar de term 'global' (wereldwijd) toegang.
Ook doen neurologen hun best om de andere wetenschappelijke theorieën van bewustzijn onder te brengen in deze 'hypothese'. Zo worden de zogenaamde 'iit' van Tononi (bewustzijn is een soort 'dichtheid van informatie') en de 'hot' (bewustzijn is denken over denken, een vorm van 'hogere orde' denken) beschouwd als theorieën die verenigbaar zijn met de gwt.
Ik moet zeggen dat de resultaten van gwt zo overtuigend zijn dat ik vermoed dat we zometeen in de kranten de eerste wetenschapsjournalistieke artikelen over de gwt wel onder ogen zullen krijgen- inclusief de claim dat het raadsel van bewustzijn zo goed als is opgelost. Het is immers zeer de vraag of wetenschappers, als ze de anatomie en werking van bewustzijn kunnen beschrijven -en kunnen vaststellen dat een persoon in coma wel een mate van bewustzijn heeft of, erger, dat een persoon met een locked in-syndroom bewust is- ook nog verplicht zijn om de zogenaamde 'fenomenale kwaliteiten' van bewustzijn te beschrijven. Waarom zou je die moeten 'verklaren'? Is het wezenlijk dat ik de smaak van koffie ervaar zoals ik haar ervaar- of is dat gewoon zoals 'bewustzijn' nu eenmaal voelt?
Het nut van bewustzijn wordt door gwt afdoende verklaard (bewustzijn is functioneel en onmisbaar omdat het de 'schakelkast' is tussen alle afdelingen: je hebt deze 'schakelkast' nodig om de afdelingen te laten samenwerken) en de fenomenale kwaliteiten voegen niets noemenswaardigs toe aan deze functie. Zoals je goud kunt verklaren door alleen te verwijzen naar het atoomnummer en de fenomenale kwaliteiten van het element feitelijk onbenoemd kunt laten, zo kunt je naar bewustzijn verwijzen als de 'extra aandacht' die een mentaal object (een kopje koffie) krijgt als het in de 'global workspace' is- en de fenomenale kwaliteit van koffie is dan simpelweg de manier waarop 'koffie' smaakt als het in de global workspace extra wordt belicht. Niets minder, maar ook niets meer.
Sommige dingen zijn nu eenmaal wat ze zijn: je kunt in een contingente wereld niet alles verklaren. Sommige dingen heb je gewoon voor lief te nemen.
------
Eenvoudige literatuur heb ik over dit onderwerp niet kunnen vinden. Het meest toegankelijke boek is:
-Dehaene, S, Consciousness and the Brain (2015) (het verschijnsel van Ignition, nogal belangrijk in gwt, wordt beschreven in hoofdstuk 5)
Geen opmerkingen:
Een reactie posten