Een indeling van betekenis en zin (1.5)

 Je kunt al onze ideeën over betekenis en zin van het leven als volgt indelen (classificeren):

1. Missie (pelgrimstocht). Het leven is zinvol omdat de mens een missie heeft (het leven is als een pelgrimstocht). Volgens dit model is het bestaan zinvol omdat er 'echt' een transcendente dimensie is. De dood wordt niet gezien als het definitieve einde van de persoon; je hecht geloof aan het bestaan van goden of krachten die boven de natuur staan. Het handelen op aarde heeft zin omdat het in overeenstemming is met de wil van een god of met de werking van bovennatuurlijke religieuze wetten. Je 'verdient' de gelukzaligheid (abraham-religies) of de staat van verlichting (a-theïstische religies) door tijdens dit leven (of tijdens een reeks volgende levens) in overeenstemming te leven met de zienswijze van je religie. Het leven op aarde is ondergeschikt aan het leven na de dood. De transcendente waarden maken het bestaan zinvol.

Alle mensen die geloven dat het leven zinvol is omdat men na de dood aanspraak kan maken op een 'groter goed' -het handelen op aarde levert 'winst' op- behoren tot deze categorie. Het gaat hier om de grote (en kleine) wereldreligies -denk aan Ba'hai- maar ook om alle spirituele overtuigingen. Je kunt 'de missie' dan ook nog onderverdelen in:

1a. Missie, bestemd: zowel de beloning als de aardse missie zijn bestemd: zo gelooft de klassieke christen dat hij de gelukzaligheid verdient als hij op aarde zijn ethische plichten vervult; hij weet wat hem te doen staat. Of neem het klassieke boeddhisme: je kunt (uiteindelijk) de staat van verlichting bereiken als je 'het achtvoudige pad' volgt. De 'martelaar' is de schutspatroon van deze categorie.

1b. Missie, onbestemd: de aardse missie is onbestemd; de liberale, spirituele mens gelooft dat er een transcendente dimensie is en dat je leefwijze op een of andere manier zal worden 'beloond'. Maar de moeilijkheid is dat je zelf moet zoeken naar de juiste regels of levenswijze. De regels van de verschillende religies worden soms met elkaar gecombineerd tot een orde die iemand bevalt (deze leefwijze past bij wie ik ben: de persoon die men is wordt dan gekozen als maatstaf of meetinstrument voor het beoordelen van de transcendente religie; het geloof moet uitdrukken wie je bent). Dit is een opvatting die wordt aangeduid met 'new age' denken. De mysticus is wel het prototype van deze categorie: over het geloof kan men weinig precies spreken: het is deels een manier van leven en ervaren die zichzelf aandient en bevestigt; men weet of gelooft sterk dat er 'iets' is en dat het bestaan een 'hoger doel' dient. Ook de 'ietsist' behoort tot deze categorie. En, tenslotte, ook de liberale christen behoort hier toe: hij zoekt naar nieuwe manieren om het klassieke christendom vorm te geven.

2. Queeste. Het leven is zinvol omdat de mens een levenstaak heeft. De beloning voor deze taak moet ook op aarde worden genoten. Het bestaan van een transcendente dimensie wordt meestal niet geloofd en daarom afgewezen; het bestaan van god of goden laat mensen onverschillig. De levenstaak kan bescheiden zijn of megalomaan. Hij die leeft voor de honden-vereniging en zich erkend voelt door de leden van de vereniging heeft een duidelijk levensdoel; je kunt ook denken aan de zakenman, die hartstochtelijk rijkdom najaagt; of aan de wetenschapper, die zo graag antwoord wil op zijn vragen; denk aan de schaker, die de beste van de wereld wil worden; denk aan de voetballer die traint om uit te blinken. De beloning van de queeste is een gevoel van tevredenheid of zelfs geluk. Met het leven na de dood houdt men bij het opstellen en naleven van de queeste geen rekening. Wel kan er een hoger doel in het spel zijn: het belang van de vereniging, eeuwige roem, een bijdrage aan het welzijn van de mensheid, de uitvoering van een politiek ideaal, het voortbestaan van een land, enz. Wie in de Volkskrant de verhalen van Obbema leest over hoe mensen hun leven 'zin' geven, ziet dat vrijwel alle mensen het leven zinvol vinden omdat ze een seculiere levenstaak hebben. Kapitein A'hab is de schutpatroon van deze categorie. De doelen zijn de waarden die het bestaan zinvol maken.

3. Programma. Veel mensen zijn praktischer: voor hen heeft het bestaan geen diepere betekenis dan het uitvoeren van een programma. Hogere doelen -het belang van een club, gemeenschap of het uitvoeren van een ideaal- spelen geen rol van betekenis. Hun leven is geen missie en geen queeste. Ze zijn tevreden als ze er in slagen om te functioneren volgens de natuurlijke stadia: kinderen moeten kunnen functioneren als kind, volwassenen als volwassenen en ouderen als ouderen. Het doel van het bestaan is het grootbrengen van kinderen en om in redelijke welstand te kunnen leven, zodat er tijd overblijf naast de vele plichten voor gezelligheid en geborgenheid. Het leven is 'vervuld' en stemt tot tevredenheid als de kinderen uiteindelijk gelukkige volwassenen zijn en als het lot de familie niet al te ongunstig is geweest. Wie te eten heeft en in gezondheid kan opgroeien heeft niets te wensen over. De hedendaagse 'gewone' mens is de schutspatroon van deze categorie. De kinderen en verwanten zijn de 'waarden' die het bestaan betekenis geven.

4. Tijdverdrijf. De mens is een reiziger die zijn tijd doorbrengt in een wachtlokaal (hij wacht op de dood). De pelgrimstocht en de queeste zijn al even zinloos als het uitvoeren van ons 'natuurlijke programma'. Het leven is niet 'zinvol'; wat we doen heeft geen betekenis. Wie verstandig is trapt in het wachtlokaal een beetje lol; genieten maakt het wachten op de dood wat dragelijker. Je bent jezelf tot last als je kinderen neemt of je verplicht aan een groter/hoger doel: het is allemaal tevergeefs, 'ijdelheid der ijdelheden'. Geef je liever over aan de wijn en aan de opium. De nihilist is de schutspatroon van deze categorie; of is het de Uitvreter? Wellicht zijn het Estragon en Vladimir? Van des Esseintes kun je leren hoe je van het wachten op de dood toch nog iets kan maken (voorwaarde is wel dat je geld hebt).

Commentaar: (1) Nietzsche was een nihilist, maar met zijn leer van de übermensch lijkt hij het leven toch de zin van een queeste te willen geven; (2) de belangrijkste modellen voor een zinvol leven, de queeste en de pelgrimstocht (missie), dragen sterk de sporen van 'nutsdenken': je spant je in voor een bepaald doel omdat het wat oplevert (aards geluk, tevredenheid, gelukzaligheid, verlichting); (3) de meeste traditionele religies combineren hun leefregels met het natuurlijke programma: er bestaat dan ook binnen religies een sterke afkeer van alles wat als 'onnatuurlijk' wordt beschouwd: het programma van de natuur wordt gezien als een gebod van God of van de bovennatuurlijke orde (katholieke gezinnen waren vroeger nogal groot); (4) de meeste mensen zijn verknocht aan de gedachte dat de missie alleen zinvol is als deze 'bestemd' is: tegen deze religieuze opvatting richtten de 'rabiate atheïsten' hun pijlen (als je één stel regels volgt, hoe weet je dan dat je missie de juiste is: er zijn immers duizenden goden, elk met hun eigen (tamelijk bizarre) wensen? Wie religieus is kan zich hier gemakkelijk tegen verdedigen: een missie kan ook onbestemd zijn. Voor veel gelovigen is het leven immers een religieus 'zoek-ontwerp'? (5) de vraag of er een transcendente dimensie bestaat moet door mensen die het bestaan als een missie zien wel met 'ja' worden beantwoordt; voor de mensen die het bestaan zien als een queeste zien of een programma doet het antwoord op deze vraag niet ter zake (je krijgt dan een soort 'Epicurus-achtig' oordeel: de goden storen ons niet en wij storen de goden niet); voor nihilisten is het antwoord persé 'nee'; (6) alleen de missie is 'sacraal'; queeste, programma en wachtlokaal zijn 'seculier': deze 'levensreizen' worden beloond binnen de tijd die ons op aarde gegeven is; (7) als het leven niet langer kan worden genoten, dan kun je het verblijf in het wachtlokaal verkorten: zelfmoord is voor de persoon die het bestaan ziet als tijdverdrijf een 'gewone' optie.