Rutten, E, Contra Kant (1.0)

Het boekje 'Contra Kant', Ruttens meest recente werk, is door Taede Smedes, recensent van de Volkskrant, tamelijk kritisch bejegend. Smedes verwijt Rutten dat hij van Kant's filosofie een stropop maakt. Het heeft weinig zin om de kritiek van Smedes, die een hele degelijke indruk maakt, hier in andere woorden na te zeggen. Vermoedelijk heeft Smedes gelijk en geeft Rutten een lezing van Kant die geen recht doet aan het werk van Kant. Anderzijds, de filosofie van Kant is zo complex, dat het lastig is om te zeggen welke lezing van Kant de juiste is (hetzelfde geldt voor het idealisme van Berkeley). Scruton schrijft (met de nodige ironie): 'It is not clear that every aspect of his thought has been intelligible to anyone, even to Kant'.

De ene invalshoek is echter de andere niet. Wie een verantwoorde en eerlijke lezing van Kant verwacht komt bedrogen uit. Wat Rutten ons voorzet -zoveel is inmiddels duidelijk- is zelfs het tegendeel van een verantwoorde exegese, namelijk een sterk retorisch getint betoog waarin het werk van Kant -en waarom zou een ras-retoricus voor dit doeleinde een minder bekende filosoof kiezen- wordt gebruikt als een vehikel om een alternatieve zienswijze aan de man te brengen. Rutten heeft nooit onder stoelen of banken gestoken dat hij de retorica beschouwt als de werkelijke grondslag van de filosofie. Filosofie is in zijn ogen gelijk krijgen met een groot arsenaal aan intellectuele middelen. Wie het werk 'Contra Kant' dan ook leest als een proeve van Ruttens retorische talent is misschien wél bereid om toe te geven dat dit een bekwaam werkstuk is- en bovendien geheel in lijn met de filosofische uitgangspunten van de auteur.

Kant is een filosoof die leefde niet lang nadat de grote rationalisten, empiristen en idealisten elkaar leerden hoe de mens kennis verwerft (en wat de ware aard is van de werkelijkheid). Volgens de empiristen zijn de bouwstenen van onze kennis afkomstig uit de wereld, volgens de rationalisten zitten deze bouwstenen oorspronkelijk in ons verstand. Vervolgens rijst de vraag of wij met deze bouwstenen een correct model van de werkelijkheid kunnen bouwen. Kant meende dat de bouwstenen -ideeën- over de wereld oorspronkelijk in ons verstand zitten en dat ze ons beeld (onze zienswijze) van de wereld bepalen. Hoe de wereld buiten onze zienswijze om is kunnen wij niet zeggen. De 'echte' wereld is aan het oog onttrokken door onze zienswijze. Is dit moeilijk? Mijn leerlingen vinden Kant inderdaad lastig te begrijpen (en veel geleerden ook, klaarblijkelijk). Misschien dat we zijn inzichten met een voorbeeld kunnen duidelijk maken.

Onze tong bevat gespecialiseerde receptoren: vóór op de tong proeven we zoet, achter op de tong bitter. De bouw van je tong is dus bepalend voor de smaak van drank en voedsel. Als je een bitter drankje -sterke koffie- over je arm of over je kin giet proef je niets. Alleen je tong is in staat om de bittere smaak van koffie te proeven. Wie geen tong heeft kan weinig zeggen over de smaak van koffie. Wie wel een tong heeft en koffie drinkt kan zich echter terecht afvragen waarom hij koffie proeft én lekker vindt: is dat het werk van de tong (je wordt dan een beetje bedrogen door de receptoren op je tong) of proef je de 'echte smaak' van koffie? Anders gezegd: is je tong een soort filter die de 'echte' smaak van koffie 'doorlaat' of is je tong een fabriekje die de juiste smaak aan de koffie toevoegt?

Volgens Kant is de tong een fabriekje: over de 'echte' smaak van koffie kunnen we niets zeggen. De 'echte' smaak van koffie is voor ons een onmogelijk gespreksonderwerp, want we zijn niet in staat om de 'echte' smaak van koffie te onderzoeken met een 'supertong' die de werking van onze eigen tong overtreft. 

Kant noemt de 'echte smaak van koffie' de 'noumenale smaak van koffie'; en hij noemt de smaak van koffie op onze tong de 'fenomenale smaak van koffie'.

Je kunt dit voorbeeldje gebruiken om de kennisleer van Kant te verduidelijken. We moeten dan de tong vervangen door een brein en het drankje vervangen we dan door de talloze indrukken en vormen uit de wereld. We wanen ons bijvoorbeeld de bezoekers van een wereld in tijd en ruimte en op dit toneel zien we talloze gebouwen met fraaie vormen en kleuren en een mooie blauwe lucht. Wat Kant denkt is dat wat we zien -de dingen in de wereld en hun onderlinge orde- iets is wat grotendeels wordt vervormd en ingekleurd door ons brein (zoals de smaak van koffie wordt 'ingekleurd' door de tong). Kant zegt dus dat er een 'echte' wereld is, maar dat ons brein een fabriekje is dat deze 'echte' wereld helemaal inkleurt, zodat we over deze echte wereld niets kunnen zeggen. Onze kennis blijft beperkt tot onze ervaring van de dingen (zoals de smaak van koffie beperkt blijft tot wat onze tong 'ervaart').

Rutten schrijft dat dit koren is op de molen van empirische wetenschappers: want alleen onze ervaring leent zich [volgens Kant] voor onderzoek en theorie-vorming. En zodoende verdwijnen de zaken die voorbij de ervaring liggen -Kants noumenale wereld- voorgoed uit zicht. Het is aardig dat deze manier van denken sterk overeenkomt met de redenering van Philip Goff (Rutten heeft geen leentjebuur gespeeld, hoor: de ideeën voor de aanval op Kant heeft hij al jaren geleden op schrift gesteld). Goff meent dat Galileo de ervaringen met opzet uit de studie van de werkelijkheid heeft weggesneden, zodat we de wereld beter kunnen meten en becijferen: dat is de reden waarom geleerden vandaag nog steeds niets kunnen aanvangen met 'ervaring', 'gewaarwording', 'bewustzijn'. Rutten zegt ongeveer hetzelfde van Kant: Kant heeft de noumenale wereld -'het transcendente'- buiten het bereik van de ervaring geplaatst, zodat deze 'weggesneden' is uit onze kennis.

Rutten stelt een 'alternatieve kennisleer' voor (ook dit is retorica: zijn werk is feitelijk een variatie op Kants kennisleer). Volgens hem hoeven we, als we over koffie spreken, ons niet noodzakelijkerwijs te beperken tot de smaak die de tong 'meet'. We kunnen wel degelijk iets zeggen over de 'echte' of 'noumenale' koffie. Want wat de 'tong' meet moet wel veroorzaakt worden door 'echte' koffie- de 'smaak' van koffie moet op één of andere manier 'isomorf' zijn met de 'echte' koffie. Volgens Rutten is de tong dus geen fabriek die de smaak 'maakt', maar een filter dat de 'echte' smaak van de koffie doorlaat. Rutten schrijft:

'Zo deduceer ik uit de waarneming van een vaas bloemen dat zich daarbuiten mij een object moet bevinden dat geldt als de oorzaak van mijn waarneming en welke qua vorm en structuur isomorf (gelijkvormig) is met mijn waarneming', p.61 [1]

Wat Rutten per saldo betoogt is dat de noumenale werkelijkheid binnen het bereik van het menselijke verstand ligt- en dat we uit onze ervaringen dan ook 'transcendente' inzichten mogen afleiden. Rutten vergroot -ten opzichte van Kant- het bereik van ons verstand/ervaring. Kant zegt: de noumenale wereld valt buiten het bereik van ons verstand/ervaring en Rutten zegt: de noumenale wereld valt binnen het bereik van ons verstand/ervaring. Hij noemt zijn eigen, inclusieve bereik van onze kennis 'de wereld voor ons'.

 

Volgens mij is het beslist nuttig om deze zienswijze eens te verdedigen. Waarom niet? Het is een geslaagde oefening in filosofie (en oorspronkelijk is dit werk ook ingediend als een oefening in de filosofie). Bovendien staan er allerlei leuke, speelse denkstapjes in die aan mij wel besteed zijn. Rutten is ook niet de eerste filosoof die 'over Kant heen gaat'. Schopenhauer hield behoorlijk huis in de filosofie van Kant en meende dat de noumenale wereld de 'wil' is; en als ik me niet vergis meende Hegel dat het noumenale 'de wereldgeest' is. Kant is zo groot, dat alle filosofen na hem het 'onmogelijke' geprobeerd hebben, namelijk spreken over de koffie die je niet kunt proeven.

Ik heb wel één conceptueel probleem met dit werk van Rutten. Hij verandert, ongemerkt, de betekenis van het begrip 'transcendent' door de definitie van deze term -paradoxaal genoeg- niet te veranderen. Eerst betekent 'transcendent' dát wat buiten de ervaring ligt (het transcendente = het noumenale); maar als hij de wereld eenmaal zo ver heeft opgerekt dat het noumenale binnen onze ervaring valt, dan blijft het transcendente verwijzen naar het noumenale (noumenaal wordt extra-mentaal). Maar dan zou, consequent geredeneerd, het transcendente moeten verwijzen naar de werkelijkheid buiten de wereld voor ons. Je kunt je afvragen of de lezer hier bij de neus genomen wordt.

Al met al is dit werk van Rutten te beschouwen als een intelligente en -qua taalgebruik- hier en daar zelfs sprankelende oefening in welsprekend redeneren; voor mensen die graag nadenken over de grenzen van onze kennis interessant omdat Rutten -beschouw het als een experiment- probeert om het uiterste over de werkelijkheid te zeggen. Zijn intellect licht op in vrijwel elke regel. Voor zulk werk heb je inderdaad een retoricus nodig en geen exegeet. Zo bezien kun je het werk geslaagd noemen.

[1] De redenering van Rutten is: Ik kan uit de ervaring van de vaas afleiden dat er een 'extramentaal vaas-achtig object' moet zijn, want begrip van de ervaring en de ervaring zijn isomorf. 

Waarom mag ik geloven dat de ervaring isomorf is? Want (1) de conclusie is plausibel' (het is plausibel dat de ervaring van een vaas door een extramentaal vaas-achtig object veroorzaakt wordt en niet door de grote teen van Trump), (2) want denken en cognitieve vermogens zijn in 'kracht' gelijk aan elkaar: het extramentale zal de ervaring dus niet ver ontlopen.

Ik raad lezers aan om over beide redenen goed na te denken. Is het plausibel dat de ervaring wordt veroorzaakt door een extramentaal vaasachtig object? Waarom zou je dat geloven: als je over de grenzen van onze kennis nadenkt, is niets plausibel! Dat is dan ook juist het spannende van Kants betoog: hij verdedigde dat de wereld een tikkeltje vreemder is dan wij denken. En de tweede reden is ronduit verdacht: want staat hier niet -maar dan in andere woorden- dat ervaring en oorzaak isomorf zijn (ze zijn in kracht gelijk aan elkaar?). Bovendien geldt dat beide redenen door een ras-kantiaan kunnen worden beschouwd als berustend op apriori denkvormen (plausibel: ja, misschien wel, maar dan op grond van een bestaande denkvorm, dat wil zeggen op grond van een neurale constructie; zijn verstand en ervaring in kracht gelijk aan elkaar: misschien, maar dan wellicht op grond van een bestaande neurale constructie. En dan is hier misschien zelfs sprake van een denkfout.)